"Шынның" аалчызы
“Думчукка тулганда – бызаа сугжу” деп тыва чон чиге-ле сөглээн. Сөөлгү чылдарда тыва чонувустуң амыдыралга кызымаккай чоруу каракка көскү апарган. Ооң бир чижээ – “дачалар” деп адап чаңчыкканывыс Кызылды долгандыр девискээрлерде амыдыралчы, ажыл-ишчи чонувустуң бүдүн-бүдүн суурларны тургузуп, сайзырадып эгелээни. Ийе, аравыста, чалгаа, чуттуг, олутпайлар база бар, ынчалза-даа ниитизи-биле тыва чон эки амыдыралче дыка чүткүлдүг апарганын демдеглеп каары артык эвес.
Кызыл хоорайның девискээринге хамааржыр апарган Вавилин ээтпээ сөөлгү чылдарда кедергей улуг чуртталга чери апарганын Кызыл–Кара-Хаак оруу-биле халдып эрткен улустуң эскерип турары чугаажок. Оларның аразында чаңгыс эвес дачалар ниитилелдери бар. Ниитилел бүрүзү боттары удуртукчуларлыг, идепкейжи кежигүннерлиг, чурттап турар девискээрин сайзырадып-хөгжүдер дээш, улуг ажылды чорудуп турар.
Бо удаада “Шын” солуннуң аалчылары – “Вавилин ээтпээниң ийи дугаар дачалары” деп чоннуң адап чаңчыкканы СНТ-13 деп ниитилелдиң кежигүннери. Ук дачалар дугайында каш чыл бурунгаар кышты өттүр электри чырыы чокка ай-айы-биле түреп чурттап турар чоннуң хомудалдарын солун-сеткүүл, радио-телевидениеге чырыдып эгелээрге, эки билир апарган бис. Ол бүгү дачаларның удуртулгазының организакчы ажылының четпестери дээрзи билдингир. Өрелер чыылганының ужун электри чырыын үзе кестирип турганы-биле ук дачаларның чидиг айтырыглары кызыгаарланмаан. Аңаа немей кыжын кылын хар чаарга, оруктары дуглалып, автобус аргыжылгазы үстүп, чаа туттунган бажыңнарны электри чырыынга кожары бергедежип, орук-чирии үрелип... дээш хөй-ле бергелер тургустунгулаан. Суг улгадырга, бүдүн-бүдүн кудумчулар суг адаанга-даа барып турган үелер бар.
Ам бо хүннерде ук дачаларже углаарга, ажыл-иш ында хайныгып турары көскү апарган. Эки талаже өскерлиишкиннер эвээш эвес – Тываның Чазааның, Кызыл хоорайның чагыргазының деткимчези-биле Вавилин ээтпээнде чурттаарынга таарымчалыг байдалдар чоорту тургустунуп турар. Удавас аңаа чаа улуг школа, уруглар сады база туттунар. Ынчалза-даа кол рольду тус чер чурттакчылары, оларның дем-билелии ойнап турар дээрзи чугаажок.
“СНТ-13” дачалар ниитилелиниң амгы үеде даргазы Тюлюш Кежиктиг Серенмелович – башкы, аспирант. Редакцияга хып дээн аныяк оол “деткикчи бөлүүн” эдертип алгаш келди. Шупту аныяк кыстар.
“Бо келген эштер – шупту бистиң ниитилеливистиң хоочун чурттакчылары боорда, эң-не идепкейжи кежигүннери-дир – деп, Кежиктиг Серенмелович таныштырды. – Дандаа Олеся Викторовна бистиң университедивисте башкылап турар. Сагаачы Айсуу Сергеевна, Сарыглар Виктория Вячеславовна, Куулар Аяна Михайловна – шупту хууда сайгарлыкчылар. Идепкейлиг, чурттап турар черивис дээш сагыжы аарып чоруур, ажылдаарынга белен улус боорга, бо уругларны ниитилеливистиң баштаар чериниң кежигүннери кылдыр соңгуп алган бис. Ынчангаш оларның идепкейлиг туружунуң ачызында ниитилеливисти сайзырадып-хөгжүдер талазы-биле ажыл чоруп эгелээн”.
Ниитилелде шупту 1100 хире өреге бар. Оларның иштинде ниитилелдиң кежигүннери 400 кижи. Девискээри делгем, 1,5 чыл хире чоруттунуп келген кызыгаар тодарадыр ажылдар адакталыр чыгаан.
📢«Оппозициядан» – башкарылгаже
СНТ-13 1986 чылда тургустунган. Ынчан тудугжуларга огород-сад тарыыр черлер маңаа үлеп берген турган. 2008–2010 чылдардан эгелеп бо девискээрге чүгле чайын огород тарыыр дээн улус эвес, а Кызыл хоорайга ажыл-хожул тып алган кижилер, дача девискээрлерин садып ап, доктаамал чурттаар бажыңнар тудуп эгелээн. Ол чылдарда 1 автобус хүнде 3 катап халып турган. А бо хүннерде 6 автобус удаа-дараа халып турар. Ынчалза-даа ол девискээрниң чурттакчы чонунуң хереглелинге ам-даа чедишпейн турар.
“Бистиң Тывада бажың азы чер садып алыр айтырыг чидиг болуп турарын билир болгай бис. Чаа ажылдап, чурттап эгелээн аныяктарга дораан бажың азы чер садып алыры берге. Ынчангаш чүгээр өртектиг боорда, чуруму черле эки девискээр боорга, Вавилинден дачалар садып алгаш, бажыңнар тудуп ап эгелээнивис ол – деп, аныяктар чугааладылар. – Чаш ажы-төлдүг, аныяк улуска чурттаарынга таарымчалыг байдалдар барык чок деп болур. 2015–2018 чылдарда өрелер дээш электри хандырылгавысты үзе кезип кааптарга, ай-айы-биле чырык чок олуруп, чаа чылды лаа кыпсып алгаш, телефонда шак көрүп алгаш, уткуп-даа турган бис. Кым-даа болза эки чурттаксаар болгай. Ынчангаш чурттап турар черивисти сайзырадыр, чаагайжыдар дээш, кызып эгелээн бис”.
Баштай Олеся Дандаа уруг азырап олурган шөлээзиниң үезинде ниитилелдиң кежигүннерин каттыштырып, “вайберге”, социал четкилерге бөлүктер ажыдып алган. Ол бөлүктерге харылзажып, ооң мурнунда удуртукчулардан ажылының түңнелдерин негеп эгелээннер. Чыгган акша-хөреңгиниң шын чарыгдалы, документилер, организастыг айтырыглар... Удуртулганың талазындан идепкейлиг хөделиишкиннерни манап чадап кааш, эң-не сагыжы аарып чоруур аныяктар ол бүгү ажылды боттарының холдарынга сегирип алганнар. Чүгле “вайберде” аттарын билчир, орта танышпас тургаш-ла, онлайн хевирге сүмележип, демнежип, ниитилелиниң келир үези дээш туржуп эгелээннер. Ол үеде барык-ла “оппозицияга” турган аныяктар ам бо хүнде чурттап турар ниитилелин удуртуп-баштаар кижилер апарганы ол. Чурттакчы чонну дүвүредип турар айтырыгларны шиитпирлээринче кол кичээнгейни угландырып, шупту кожалары-биле сүмележип, бүгү-ле чорудуп турар ажылынга хамаарыштыр делгереңгей тайылбыр ажылын чорударын олар чугула деп санап турар. Ооң-биле кады өре-ширелиг чурттакчылар-биле демиселди база шыңгыы чорудуп эгелээннер.
📢Электри айтырыы
Дачаларда чон саны көвүдээрге, электри хандырылгазының айтырыы чидигленип эгелээн.
“Бисти электри-биле хандырып турар шугум Турандан келген – деп, Кежиктиг Серенмелович тайылбырлады. – Ол-ла 80 чылдарда-ла трансформаторувус хевээр, электри шугумнары элеп-самдарарып база турар. 2017 чылда “Вавилинская” деп чаа электри подстанциязын ажыглалче киириптерге, бис, Вавилин ээтпээниң чурттакчылары, дыка амырап турган бис. Ооң 16 мегавольтампер 2 трансформаторларының чүгле чаңгызы бүдүн оң талакы эрикти хандырып шыдаар деп турган. Ынчалза-даа бистиң чурттап турар девискээрлеривисти ол чаа подстанцияның электри шугумунга кошпаан. Бо хүннерде чүгле бистиң ниитилеливис эвес, а кожавыста өске-даа дачаларда электри күжениишкини аргажок кошкак. Шак бо чаа подстанцияга бисти кожуптар болза, ол айтырыг үзе шиитпирлеттине бээр. Ынчангаш чазак-чагыргавысче, энергетиктерже дилег киирер бодап турар бис. Чаа школа, садик база тудар деп турар болгай, бо айтырыгны черле шиитпирлээри чугула”.
СНТ-13-түң хову талазында девискээрлеринде чурттакчылары бо хүннерге чедир электри хандырылгазы чок. 2016 чылдан тура шиитпирлеттинип чадап каан айтырыг – аңаа немелде трансформатор тургузарын бо чылын чөпшээредип апканын ниитилелдиң идепкейжи аныяктары өөрүшкү-биле чугааладылар. Чөпшээрел алырынга безин 4 млн. рубль херек, трансформатор өртээ база негеттинер. Ук сорулгаларже акша чыыр ажыл чоруттунуп турар.
📢Орук айтырыы
“Бир берге айтырыг – оруктар – деп, “Шынның” аалчылары чугаалады. – Чаъс чаарга, шалбаа-малгаштарга, кыжын кылын харга машина-хөлге аймаа, автобус кадалып чыдып аар. Улуг оруктан чаш ажы-төлдү көдүргеш, хап-саваны чүктээш, чадаг кылаштажып шаг болган бис. Тускай техника хөлезилеп, дескиледип, сай-довурак төктүрүп база түрээн бис. Ам Кызыл хоорайның мэриязы автобус халдып турар оруктарны кыжын хардан аштап, чайын дескилеп турар апарганы амыдыралывысты дыка чиигеткен. Ам мырыңай ол оруктарны асфальтылаар ажылдар чоруп турар болгай. Ооң кадында электри чырыдылгазы база бар апарган. Ол дээш улуу-биле өөрүп четтиргенивис илередип турар бис”.
Ынчалза-даа Кызыл–Кара-Хаак оруун даг таладан агып баткан эрээн хар биле чаъс суунуң болганчок шыва аптарын Вавилин ээтпээниң чурттакчылары улуг дүвүрел-биле чугаалап олурдулар. Орук кыдыынга суг агып чоруй баар каналдар кылыр болза эки, оон башка хайыраан орук үрелип эгелээр.
📢Түңнел
Чидиг айтырыглар эвээш эвес дээрзи билдингир, ынчалза-даа СНТ-13-түң аныяк удуртукчулары нарын айтырыгларны шиитпирлээр дээш, ажылдаарынга белен.
“Чурттакчы чонувустуң деткимчези бисти дыка хей-аът киирип турар – деп, Кежиктиг Серенмелович чугаалады. – Оларның деткимчези дээш четтиргенивисти илередир бис. 1980 чылдардан-на ниитилеливистиң кежигүнү кожавыс Мехер Максим Иванович бодунуң черин уруглар ойнаар шөл кылдыр ниитилелге халас берген. Ону боттарывыс аштап-арыглааш, уруглар ойнаар кылыглар тургузуп алган бис. Байырлалдарны-даа аңаа эрттирер апарган бис. Оон аңгыда, Виктория Вячеславовнаның өг-бүлезиниң база өске кожаларывыстың деткимчези-биле офис, контора оран-савазын тудуп алган бис. Оон-даа өске ачы-буянныг кожаларывысты санаар болза, солун арыны-даа чедишпес”.
Шиитпирлээри чугула негеттинип турар айтырыгларның аразынче хем эриинде кудумчулар чазын үерге алыспас кылдыр дамба тудары, хоойлу хажыдып, арага аймаа садып турар кижилер-биле демисел база кирип турар. Оон аңгыда, ниитилелдиң кызыгаарын тодарадыр, документилер чурумчудар ажыл ам-даа төнмээн. Шак мындыг кызымаккай, ажылгыр, бурунгаар көрүштүг чурттакчылар турда, Вавилин ээтпээ ам-даа бурунгаар сайзыраар дээрзи чугаажок.
Идегел САНЧАТ.