Июль 5-тиң хүнүнде Аныяктар өргээзинге республика чергелиг “Тыва Республикада амгы болгаш келир үеде ВИЧ халдавырлыг аарыгның чидиг айтырыглары” деп өөредиглиг семинар болуп эрткен. Аңаа Бүгү республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан инфекционист эмчилер өөренири-биле чедип келгеннер.
Семинарга Тывада, Россияда база Сибирь округунда ВИЧ аарыының байдалын деңней көрүп, республикада 2023 чылга чедир ВИЧ-ке удур демисежириниң күрүне стратегиязының боттанылгазын, профилактика ажылын оон ыңай канчаар күштелдирерин чугаалажып, республиканың инфекционист, эпидемиолог, педиатр, хирург база улуг эмчилер болгаш оларның оралакчыларының билиин бедидип, өөредилгени чоруткан. Оон аңгыда, Тыва Республикада албан черлериниң ВИЧ аарыы-биле демисежир болгаш ону болдурбас хемчеглерниң комплекстиг планының боттанылгазын база чугаалашкан. Хемчегге ниитизи-биле 120 эмчи киришкен.
СПИД-ке удур ажылдап турар төптүң улуг эмчизиниң оралакчызы Римма Сарыг-Серен республикада ВИЧ аарыы нептереп, эрткен чылга деңнээрге, 2 катап көвүдей берген дээрзин дыңнаткан. "Республиканың бүгү-ле эмнелгелеринден эмчилерни өөредири-биле, ковид үезинде чылдырган семинарны план ёзугаар эрттирип турарывыс бо. ВИЧ аарыы амгы үеде кончуг чидиг айтырыг апарган.
Эрткен чыл дургузунда 30 кижи илереттинген болза, а бо чылын чүгле алды ай дургузунда 24 аарыг кижини илереткен. Ниитизи-биле ук аарыгдан аарып турар кижилер саны — 373. СПИД-ке удур ажылдап турар төптүң учедунда ниитизи-биле 176 кижи бар. Оларның 160-ы эмнедип турар, а артканнары эмнедиринден ойталап турар. Шак ындыг кижилер-биле СПИД-ке удур төптүң психологтары ажылдап турар" деп, ол чугаалаан.
Бир эвес бо халдавырлыг аарыгдан аарый берген болза, эмненири чугула. Эге чадазынга илереткеш, эмневес болза, сөөлгү чадаларынга эмнээри бергедей бээр. Ынчан кижиниң аарыгларга удур туржур күжү оранчок суларай берген болур. Эмнедип турар улустуң чуртталгазы анаа кижилер дег болурун эмчилер демдеглеп турар. Ол ышкаш эмнетпишаан, каш-даа харга чедир чурттаптар аргалыг болур.
Сан-чурагай-биле алырга, аарыг улустуң 60–65 хуузу эр а арткан хуузу херээжен улус. Назы-хар аайы-биле алырга, 30 хардан өрү, ажылдаар назылыг кижилер хөйү-биле илереп турар. Оларның чамдыызы хып дээн чалыы үезинде аарыгны чыпшырып алгаш, боттары-даа билбейн чурттап чораан болур. А кажан организмге аарыг өөскүп, хөй-хөй аарыглардан аарып, чылдагаан чок эъди изип, эмнер ижерге-даа, дузалавастай бээрге, ынчан анализин дужааптарга, ВИЧ аарыы бар деп илереттинип келир таварылгалар бар.
Социал байдал талазы-биле алыр болза, ооң мурнунда ажыл чок, арагага сундулуг кижилер аарып турган болза, амгы үеде ВИЧ аарыы ажыл-агыйлыг, студент, ажылдаптар шыдалдыг аныяк кижилер аразында нептереп турар апарган.
Девискээр аайы-биле 1994 чылдан 2017 чылга чедир анализти кылырга, Кызыл хоорай болгаш Каа-Хем кожуунга нептереп турары билдинген. Сөөлгү 5 чылдың сан-чурагайын көөрге, Тере-Хөл кожуундан аңгыда, республиканың шупту кожууннарында нептерей берген.
Бии-Хем кожууннуң инфекционист эмчизи Чойгана Монгуш кожуунда ВИЧ-ке удур профилактика ажылдарын доктаамал чорудуп турарын демдеглээн: “Бистиң кожуунувуста ВИЧ аарыы илереттинген 11 таварылга бар. Олар шупту эмчи учёдунда туруп алган доктаамал эмнедип турар. Сан-чурагай-биле алырга, бистиң кожуун Кызыл хоорай болгаш Кызыл кожууннуң соонда 3 дугаар черде турар.
Оларның иштинде колдуунда ажыл чок болгаш республикадан дашкаар чурттап чораан улус бар” – деп, ол чугаалаан. Бии-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эмчилери школаларга, уруглар садтарынга ада-ие хуралдарынга баргаш, ВИЧ инфекция дугайында дыңнадып, ону болдурбазының дугайында өөредигни доктаамал чорудуп турар. Ол ышкаш хынадып алыры-биле кыйгырыгны кылыптарга, боттары-ла ВИЧ анализин дужаап, хынадып ап турар дээрзин Чойгана Монгуш демдеглээн.
Ооң мурнунда ВИЧ-тен аарып турар улустуң 26 хуузу наркотиктиг бүдүмелдер ажыглап турганындан чыпшырган болгаш Тывадан дашкаар чурттап чораан улус эккеп турган. Өске регионнарда бо чылдагаан хевээр артып турар болза, а Тывада чүгле эр-херээжен чорук таварыштыр чыпшынып турар апарган. 2023 чылдың 6 айының дургузунда илереттинген 24 аарыг кижиниң чылдагааны база ол.
Ол ышкаш донор ханның айыыл чок болурунуң негелделериниң, ВИЧ аарыг кижиге химиктиг профилактиканың дээштииниң, бичии уругларга ук аарыгның демдектери кандыг болурунуң, чаш уруг авазындан аарыгны чыпшырбазын болдурбазы-биле кандыг хемчеглер чорударының, ВИЧ-тен аарый берген кижиниң кадыының ниити байдалының дугайында Хан кудар станцияның, Туберкулёзка удур диспансерниң, СПИД-ке удур төптүң эмчилери тус-тузунда илеткелдерни кылган.
Наркоманияның болгаш алкоголизмниң ВИЧ аарыынга салдарының, эмнелге ажылдакчыларының ажыл үезинде ук аарыгны чыпшырбазы-биле чүнү канчаарын, ВИЧ аараан кижиге психологтуг болгаш социал дузаны канчаар чедирериниң дугайында илеткелдерни номчаан. Россияның “Кызыл крест” организациязының Тыва Республикада салбырының даргазы Ирина Ондар республикада айыылдыг аарыгларны болдурбазы-биле кандыг ажылдар чоруп турарын база таныштырган.
Чыглып келген эмнелге ажылдакчылары семинарның төнчүзүнде удур-дедир айтырыгларны салып, бот-боттарының аразында чугаалажыышкынны кылган.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту СПИД-ке удур төптен алган.