Сентябрь 1-ден тура республиканың девискээринде "Хөмүр-даш продукциязы" күрүнениң информастыг системазы (КИС) ажылдап эгелээн. Ам одаар чүүл складындан хөмүр-даш садып алыр дизе, “Күрүне ачы-дузазын” таварыштыр ук системага бүрүткедири, болур-чогуур QR-кодту алыр апаар. Бажыңның шөлүн, чылда хөмүрге хереглелдиң хемчээлин барымдаалап, өреге бүрүзүнге норма-чижектерни программа боду санап үндүрүп эккээр. Аңаа дүүштүр хөмүрнү долузу-биле азы кезик-чамдыктап садып ап болур.
"Хөмүр-даш продукциязы" күрүнениң информастыг системазын хөмүр өртээн чурттакчы чонга турумчудары, чиигеткен өртек-биле ону садып алгаш, кончаа сүрген чиижең садыгжыларны оон хоорары-биле тургускан. Бажың-балгадын суугу-биле одап турар Тываның чурттакчы бүрүзү ук системага амы-хууда бүрүткедип ап болур, хөмүрүнүң курлавыры бажыңның шөлүнге чедишпейн барган таварылгада, ооң хемчээлин эде санадыры-биле ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызынга барып болур. Чурттакчы чонга хөмүрнү садып-саарылганың бүгү-ле киржикчилери – Тываның даг-руда компаниязы, хөмүр-даш шыгжамырлары чүгле "Хөмүр-даш продукциязы" КИС-ти дамчыштыр ажылдаарлар.
Бо чаа арга-хорга чиигеткен өртек-биле хөмүрнү биеэги хевээр садып алыр арганы улуска берип турар. Чиигеткен өртек ортумак рынок өртек-үнезинден ылгалдыг. Республиканың эрге-чагыргалары 2021 чылда чурттакчы чонга оттулар чүүл өртээн 18 хуу чавызадырын чедип алган. Чамдык саарлыкчы хамаатылар бо тургустунуп келген байдалды ажык-кончаа үндүрүп алырынга ажыглап эгелээннер. Хөмүрнүң садып-саарылгазын электроннуг хевирже шилчиткениниң чылдагаанын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг сентябрь 6-да болуп эрткен дорт эфирниң үезинде республиканың чурттакчыларынга тайылбырлаан.
«Кандыг-бир кижи чурттакчы чонга көрдүнген өртек-биле хөмүрнү садып алгаш, ооң соонда юридиктиг организацияларга, республиканың девискээринден дашкаар черлерге аартадып алгаш, садып эгелээн. Шак мындыг оптуг-кажар бузурукчу аргалардан адырлып алыр дээш, хөмүр-даш уургайының удуртулгазы бисче негелделерни киирип, шупту хереглекчилерге чаңгыс аай өртектерни доктаадырын негеп эгелээн. Чогум-на ылап ынчан оптуг-кажар аргаларны болдурбазынче угланган, одалга үезинде республиканың хереглели чеже дээрзин тодарадыр системаны ажылдап кылыры эргежок чугула деп шиитпир төрүттүнген” — деп, Владислав Ховалыг чугаалап турар.
“КИС дээрге бөгүнгү үениң негелдези-дир. Чүге дизе амыдыралдың бүгү-ле адырларын чурагайжыдарынче, чурагайлыг экономикаже бурунгаарлап чоруп олурар болгай бис. Ындыг болганда, чеже-даа бергелер турза, ниити күш-биле ол программаны шиңгээдип алыр бис”. Янзы-бүрү чылдагааннарның ужун ук системага амы-хууда бүрүткедип шыдавааннарга тус-тус черлерде чагырга черлери, а ол ышкаш тускай өөредилгени эрткен волонтерлар дузалажыр.
Тываның одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Кууларның чугаалап турары-биле алырга, оран-савазын суугу-биле одап турар чурттакчы бүрүзү "Хөмүр-даш продукциязы" КИС-тиң QR-кодун көргүскеш, хөмүрнү уургайдан болгаш хөмүр шыгжамырларындан саат чокка садып ап болурлар.
«Бөгүн "Хөмүр-даш продукциязы" системада республиканың чеди муң ажыг чурттакчылары бүрүткеткен. Олар хөмүрнү чиигеткен өртек-биле садып ап эгелээн. Чурттаар оран-саваны хөлезилелге алганнар безин ук системага бүрүткедип ап болурлар. Бүрүткел үезинде система норма-үлүгнү шын саназын дээш оран-саваның ылап шөлүн айтыры чугула” — деп, сайыт тодаргайлаан.
"Хөмүр-даш продукциязы" күрүнениң информастыг системазын таварыштыр хуу кижилерге хөмүрнү 2619 рубльге үндүр садып турар. Оон аңгыда, хамаатылар амыдырал-хандырылга хереглелдеринге хөмүрнү QR-код чокка саарылгалыг өртек-биле садып ап болурлар.
А. ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14