Мээң ачам Шулуу Байырович Баадыр Ортаа-Хем деп черге 1916 чылда (амгы Моолда Сайгалдың Дунт-Гол) Демчик оглу Байыр биле Даржаа уруу Шувуудаң оларның өг-бүлезинге, ламаның салгакчызы болур ужурлуг оол төрүттүнген. Ачазы Демчик оглу Байыр лама саңмаары кеский, Ловуң дужаалдыг кижи чораан. Ооң чонга нептерээн ады – Байыр-Ловуң (Демчик-Ловуң). Ол эмчи-домчу, отчу, башкы кижи чораан, амгы үеде болза, профессор эмчи.
Кырган-ачавыс Демчик оглу Байыр 1886 чылда Кыргыс сумузунуң Мөренге төрүттүнген. Моолдуң Кандан хүрээзиниң ламазы чораан. Тыва омак-сөөктүг, 1938 чылда «контр» дээш шииттирген. 1936 чылда ламаларны тудуп, «контр» деп хоругдап турар үеде эмчи лама Демчик оглу Байыр-Ловуңну ол үүле база оюп эртпээн. 1936 чылда Байыр-Ловуңну тудуп хоругдаары-биле, эрги Тываның төвү Самагалдай хүрээзинге эккелген. Ынчангы Самагалдай хүрээзинге турган ламалар Байыр-Ловуңга Демчик-Ловуң деп аттыг бижикти бергеш, Моолче дестирип чорудупкан. Моолдуң Кандан хүрээзинге ажылдап турда, Тывага албан ээп кээрин дыңнаткан бижик барган. 1938 чылда Тываже ээп кээрде, Кандан хүрээзинге өөренип турган ийи тыва оолду эдертип ап, чаңгыс аътка үжелээ ушкажып алгаш, ырак-узак орукту эртип чорааш, амгы үеде Тыва – Моолдуң кызыгаары Шавирийн дуган хүрээзинге келгеннер. Ол хүрээниң улуг ламалары Демчик-Ловуң эмчини: «Хей-ле Тываже бар чор силер, ооң орнунга бурунгаарлаар чүвеңерни» – деп сагындырганнар. Демчик-Ловуң: «Хар назын база улгаткан, чаңгыс оол, аал-чурт база сагыштан үнместээн, ынчангаш кандыг-даа болза, чанар мен» – деп чугаалаан. Эртенинде чоруур деп турда, Дуган хүрээниң ламалары ийи оолга чонак, чүген, чуларлыг богбалар бергеш, үжелдирзин үдеп чорудупкан.
Демчик оглу Байыр-Ловуң эмчи ол чоруткаш, Сайгал дуганынга келирге-ле, кызыгааржылар уткуп, ТАР-ның эрге-хоойлу дүрүмүнүң 58-ки чүүлү езугаар каразыттырып турарын дыңнаткан болгаш албан боду Кызыл хоорайга чеде бээрин айыткан-дыр. Оруктуң уу чаңгыс болганындан, Сандак Казакты Эрзинниң Булуң-Бажында ада-иезинге хүлээдип бергеш, Дадаа оглу Аракчааны Байыр эмчиниң кады төрээн дуңмазы – Эрзинге чурттап орган Дамчанга (Дамчанов) эккеп, оолду албан Мөренде ада-иезинге хүлээдип бээрин дилээн болгаш бодунуң байдалын дуңмазынга ак-кара чокка чугаалап берген. Дуңмазы олургаш: “ Каш чыл дургузунда менден сени айтырып, сураглап турдулар, акый. Кадыг кара казыргыга таварышкан, бажың муңгашталган-дыр” – дээш, карааның чажын чодар болган. Байыр-Ловуң ламаның Кандан хүрээзинге өөренип турда, Тываже эдертип эккелгени ийи оолдуң бирээзи Аракчаа Дадааевич Кыргыс сөөлүнде барып Тывавыстың моол, төвүт дылдардан төөгүзүнүң очулдурукчузу, эртемден болган. Бүгү Тываның сонуургап номчуур романы “Арыг суглуг Тамирни” ол тыва дылче моол дылдан чедимчелиг очулдурган. Мен 1991 чылдың июль 4–5-те Кызыл хоорайга болган XI-ги съездиге киржип чорааш, эртемденниң аалынга барган мен. Аракчаа Дадааевич эртемденге бир дугаар ужурашканым ол. Ол мени көрүп кааш-ла:
– Кайыын келген сен, кызым, ачаң кымыл? – деп айтырды.
– Кунгуртугдан келдим.
– Элдеп чүве, Байыр башкымга дөмейлептим, кызым – деп, бо-ла.
– Ийе, уйнуу мен – дидим.
Тываже эдертип эккелген оолдарның ийи дугаары — Сандак Казак. Ол ССРЭ-ниң тергиин садыг ажылдакчызы, 1997 чылда Тыва Республиканың баштайгы Камбы-ламазы болганы дыка онзагай.
Сереңмаа ХОМУШКУ.
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, этнограф башкы.
Кунгуртуг суур.