Чечен чугаа
Ынчан 1963 чылдың чазы турган. Даштын ыяштарның бүрүлери часты берген. Черниң кыры өң кирип орган. Ол хүн Миктор ийи шакка чедир өөренгеш, кыдырааш-саазынын өрээлинче киир каапкаш, техникумга база катап чедип келген. Бирги каъттың коридорунда улус-ла хөй. Почта келгенде, студентилер черле ынчаар чыглы бээр. Чагаалар алган кижилерниң өөрүшкү-маңнайы-даа хөлчок. Чамдыктарын көөрге, каттырышкан, хөглээн тургулаар. А чамдыктары шала муңгаргай апарган карааның чажын-даа чоткулаары бар. Олар аал-чуртундан, ада-иелеринден азы ынак кижилеринден багай медээлер-ле алган боор. Миктор студентилер тарап чоруй барган соонда, кезек турган. Соңга баарында чаңгыс-даа чагаа чок. Ынчап турда, уруглар чурттап турган бир өрээлден Зина үне халып келгеш: «Сенде чагаа бар-дыр» –дээш, чагаазын сунупкаш, халып ыңай болган. Чагааны чазып көрбейн-даа, тудуп алгаш, өрээлинге чедип келгеш көрген. Ында чүгле парктың чайгы кинотеатрынга кино көөр билет бар болган. Кым ынчап турар чоор дээш кезек боданып олурган. Ооң соонда: «Чаңгыс чер-чурттуг, суурдан келген уруглар-ла мээң-биле ылчыңнажыр дээш ынчап турлар ирги бе?» – дээш тооваан-даа.
Ол хүн Микторнуң эъди изип, бажы аараан болгаш, кино көөр аргазы чок апарган. Ынчап турда, кожазында өрээлде чурттап турар Николай дээр эжи бо кирип келген. Ол эжинге: «Менде парктың чайгы кинотеатрынче билет бар, баргаш кээр сен бе?» – дээрге, оозу: «Бодуң чүге көрбезиң ол?» –деп, удур айтырган. «Эъдим изип, бажым аарып тур» – дээш, ол биледин эжинге ап берген. Кино доозулган соонда, Николай бо келген. «Дыка сонуургадым «Первое свидание» деп кино чүве-дир, ынакшыл дугайында – дээш, – Ам канчап тур сен?» – диген. «Эм ишкеш, удаан соонда экижип ор мен, кымнар-биле көрдүң?» – дээрге, «Эмчи училищениң, кооператив-садыг училищезиниң уруглары-ла чорду, столоваядан кады чемненип турар болгаш, арыннарын билир чордум. Кино соонда шупту бөлүглежип алгаш чоруптулар, мен оларның соондан базып үнүп келдим» – дээш, үнүп чоруй барган.
Каш хонуктар эрткен соонда, ол Зинага ужуражып келгеш: «Чагааны сеңээ кым берген чүвел?» –деп айтырарга, оозу: «Билбес мен, өөренгеш кээримге, орун кырынга чыдар чорду» – дээр болган.
Элээн үе эрткен. Өөредилгеде, чуртталгада өскерлиишкиннер болбаан. Миктор узун чапсар соонда соңга баарынга четкеш, чагааларны барып шүүй берген. Ооң адында ийи чагаа бар болган. Бирээзи аал-оранындан, өскезинде дедир адрезин, ат-сывын-даа биживээн чагаа болган. Ийиги чагаа хавын чазыптарга, иштинде кино биледи суп каан. Кинонуң болур чери база-ла парк иштинде чайгы кинотеатр. Кичээлдер доозулган соонда, чагааларны база катап номчугулаан. Чер-чуртунда байдал эки. Баштайгы киноже барбаан болгаш, бо удаада ыяап-ла баар деп шиитпирлеп алган. Ынчап чыткаш, ол удуй хона берген. Оттуп кээрге, кино эгелээринге чедир он ажыг минута арткан болган. Дүвү-далаш тура халааш, театр кайы сен дээш маңнапкан. Чедип кээрге, кино эгелей берген. Театрның кирер эжиин соктаптарга, контролер үнүп келген. Биледин көргүзерге, контролер караңгы залче кииргеш, бир хостуг сандайга олуртуп каан. Кино үезинде залда сандайларны дургаар ийи карактары-биле дураннап көрген. Билетте айыттынган сандайларда хос чер чок. «Первая любовь» деп кино-даа төнген, хамык улус шуужуп үнүп-ле турган. Микторже кым-даа уткуй келбээн. Бо удаада ол удуй бергенинге бодун буруудадып: «Адыжымга кирип келген алдын кушкажымны салып алганым ол-дур. Ам моон соңгаар ындыг таварылга каяа турар боор» – деп шала муңгаргай чанып келген.
Шаг-үе чаңгыс черге турар эвес, өөредилге чылы доостур чоокшулап келгеш. Чагаа хавынга ат-сывын-даа айытпас, кино биледи чорудуп турар уруг-даа сураг барган. Миктор: «Мээң-биле харылзаа тудуп, аравыска от кыпсыр бодаан уругнуң оду өшкен-дир» дээн бодал-биле, ал боду база оожургап калган. Ынчап турда, Николай бо кирип келген. Ол: Танцыла че, чагаа алыр сен"– деп бо-ла. Миктор дөңмээнче ийи-үш часкагылааш, кезек олура дүшкүлээрге, ол чагааны холунга тутсупкан. Чагааны алгаш, салаалары-биле даштындан өйдүктүрүп көрген. Иштинде бир-ле кылын саазын бар болган. Чагааның хавын бир ужундан ора сопкаш, уштуп кээрге, хөрек чуруу биле киноже чалалга биледи болган. Миктор чурукту кончуг камныг ужулгаш, ол чурукту кайгап хүнзээн. Кежээ кино шагы четкелекте, чуруу-биле биледин хөрээниң карманынче суп алгаш чорупкан. «Найырал» кинотеатрының аксынга келирге, ол уруг чааскаан ында манап турган. Уруг Микторну көргеш, хүлүмзүрүп каан. Ол уруг-биле экиилешкеш, киноже кады кире бергеш, сандайларынга кожа олуруп алган. Кино-даа төнген. Миктор уругну чурттаар черинче үдеп чоруп орган. Орук ара чоруп оргаш, олар көрген кинозунуң утказын чугаалажып, бот-боттарын таныштырган.
Ынчап чорааш, Байла: «Баштайгы киноже чүге келбедиң» –деп айтырарга, Миктор: «Силер ышкаш мындыг чараш уругдан чалалга алыр мен деп манавайн-даа чордум. Ажыы-биле чугаалаарга, сени таныштыг боор дээн бодал мени чагдатпайн турду. Ооң кадында техникумда өөренип турар сээң чаңгыс чер-чурттууң бир оолдан айтырарымга, «Ийе, таныштыг кижи» – дээрге, хамык мага-бодум мөчү-мөчүзү-биле хоорлуп, адырлып калган ышкаш болган. Ындыг-даа болза сени үргүлчү бодап, сагыш-сеткилимден ыратпайн, карактарым-биле камгалап, чоргаарланып чордум» –деп шынын миннир ужурга таварышкан.
– Чогум баштайгы киноже чагааны меңээ ында Зина дээр уруг бар чүве, ол уругдан алдым – дээрге, Байла тургаш:
– Ол мээң чаңгысклассчы эжим кижи, өрээлинге баарымга, боду чок боорга, орун кырынга салып кааш чоруптум – диген.
– Кандыг-чүү-даа болза, киноже ыяап-ла баар деп турумда, хенертен бажым база аарый берген. Ынчангаш Николай дээр эжимни чорудупкан кижи мен – деп, Миктор буруузунган. – Ийи дугаарында болган ол «Первая любовь» деп киноже озалдап чеде берген болган мен. Кино соонда меңээ ол билет чорудупкан кижи-биле дужар дээш манагзынарымга-даа, кижи келбеди. Байла тургаш:
– Спортзалга ойнап тургаш, будум кемдеди базып алгаш, барып шыдавадым. Сеңээ сөс чедирип шыдаваан дээш буруум миннип тур мен – дээш Микторнуң арнынче көрген. – Мегечи кижи ышкаш байдалга келгеш, сээң арныңче канчап көөр кижи боор мен деп, дыка-ла эпчоксунуп турдум. Ооң соонда «Найырал» театрынга келиримге, ногаан театрга болуп турган ол-ла «Первая любовь» деп кинону чарлап каан тур. Амыраанымдан алгырыпкаш, билетти саткаш, чуруум-биле кады супкаш, халып чоруткаш, аппарып салып каан кижи мен. Коргуп-даа турдум – дээн.
Чугаалажып чорааш, Байланың общежитиезинге чедип келгенин эскербээннер. Бажыңның эжииниң аксынга келгеш, Миктор:
– Дараазында ужурашкыже байырлыг, эки удуп, чараш дүштен дүжеп хонар сен – дээш, Байлаже холун сунарга, ол холун тутсупкан. Уругнуң чылыг, чиңге салааларын тудуптарга, Микторнуң чүрээнче электри тогу сопкан ышкаш, чым-сырт-ла диген. Ол шала суларай берген ышкаш бир холу-биле чүрээниң ужундан туттунмушаан, эжикти ажыдыпкаш, уругну киир үдеп каан. Оон эгелээш-ле олар чарылбастап, кады селгүүстеп агаарлаар, театрлаар чоок эжишкилер апарганнар.
Ынакшылдың, чалыы назынның Кызыл хоорайга ийи чыл иштинде болган изиг-халыын үелери дооступ келген. Байла күрүне экзаменнерин эки дужаагаш, фельдшер-акушер мергежилди чедип алгаш, чанар дей берген. Олар чоруурунуң мурнунда чодураалыг чараш сады-биле байырлажып, чайганыышка чайганып, хеме станциязынга мага хандыр хемелеп, ойнап алыр дээш, чедип келгеннер. Парктың чайгы ресторанының мурнуу талазынга турган бедик чайганыышка келгеш, ооң кырынче ужуктур үне халааннар. «Бирээ, ийи, үш»– дээш, буттары-биле хере тептинерге, чайганыыш чоорту дүргедеп, ыяштар баштары-биле деңнежип, булуттар адаанга чедир ужугуп турган. Ыяштар бүрүлерин сииледир силгип келген хат оларның-биле каттыжыпкаш, чайганыышты чайгажып берип турган. Мага хандыр ойнап алгаш, ооң соонда хеме станциязынга кээрге, хостуг хемелер бар болган. Хемениң бирээзинге олурупканнар. Миктор хемениң ийи эшкииштеринден туткаш иттинипкен. Хемениң соо-биле хамык байлаңнар, шавага балыкчыгаштар эдержип алган оларны үдежип, сугнуң кырынче шурагылаан. Ап чораан хлевин чуура тудуп октап бээрге, байлаңнар амырап, оларның арны-бажын танып билип алыр дээн чүве дег, сугдан улам бедидир шурагылаан-даа. Байлаңнар оларны эдерип, кады ойнап хүнзээш, кежээ хеме доктаар черге кээрге, оларның кызыл-даван буттарындан ошкап-чыттап байырлашканнар. Олар база: «Байырлыг, байлаңчыктар, дараазында ужурашкыже улуг кадыргылар кылдыр өзүп алгаш, уткуур силер» – деп, чалбарганнар. Боттары ийи холдарындан так туттунчупкаш, өрү шурагылап, каткы-хөглүг парктан базып үнүпкеннер. Парк иштинге оларның соо-биле чыда калбайн чоруп турган бора-хөкпештер эдип, алгыржып, парк аксынга чедир үдешкеннер.
Оларның күш-ажылчы намдары Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунга, Октябрь 30 чыл ою аттыг колхозка, эгелээн. Бирээзи эмчи пунктузунуң эргелекчизи, Миктор колхозтуң агроному болган. Куда болуп турган хүнде оларның өг-бүле тудуп бадылашкан дугайында херечилелин суму даргазы Данчал байырлыг байдалга тыпсып берген.
Оон бээр хөй-ле чылдар эрткен. Оларның ажы-төлү ада-иезиниң алдын кудазын эштип, ойнап өскен Эне-Сайының кыдыында ногаан шыкка, көк дээрниң адаанга улуг майгыннарны тиккеш, Солаан Базыр-оолдуң «Күскү сесерликке» деп ырызының адаа-биле эрттирген. Алдын куда үезинде келген чон: «Каяа, канчап таныжып алдыңар, чугаалап көрүңерем» – деп туруп берген. Миктор ыыт чок турган. Кырган авазы олургаш: «Ынакшылдың сыырткыыжын мен октаан кижи мен. Мээң ол сыырткыыжым бажынга ызыртып каан чагааларымны, билеттеримни бо ашак «сыыра» каапкаш, туттуна берген» – дээрге, хамык улус адыш часкап, алгырышканнар. Алдын куда эрткен соонда, ажы-төлү оларны парктадып, хеме станциязынга чедирип, хемелеткен.
Дандар СААЯ
“Шын” №98 2023 чылдың декабрь 23