(Тоожудан үзүндү)
Бо эртен ашактың ал-бодунуң-даа, сагыш-сеткилиниң-даа ындазында хөглүү сүргей болган. Ол кезээде чаңгыс өг чурттап чораан. Ынчангаш чугаакыр эвес, оожум, хөй хайынган черни үргүлчү оюксаар. Аътка шаппас, аалдарга кирерде, ыт-куш ээртпес, чыткан хой тургуспас-даа болза, кымга-даа онза хүндүледип чорбаан. Аалдарның бичии уруглары безин ону шуут-ла кызыл арнынга «Бышкак-Чаак» деп адаар. Та хөлүн эрттир томаанныг боорга ындыглар ийикпе, та ажы-төлү чок боорга ындыглар ийикпе, та кезээде чүлүвес тарамык саргыл салы агбая берген чоруур боорга ындыглар ийикпе, ооң ёзулуг адын Оюн Херел деп кым-даа адавас. Ону ашак билип, бодап-даа чораан, ынчалза-даа чүге ындыын кымдан-даа айтырып көрбээн. Бир эвес бөгүн аалдарга баар болза, херек мырыңай өске ышкаш сагындырып турган, ону ам кым-даа шолалап адавас, бичии уруглар безин ооң оглунуң адын адааш, ооң ачазы келди деп чугаалаарлар боор. Ол ам-на ёзулуг кижи апарган ышкаш, азыраан малдыг-даа, ажы-төлдүг-даа. Ынчалза-даа... Шак ол «ынчалза-даа» деп ындыг сөстүң аак-кээгин Херел ирей-кадай база чурттап эртер ужурга таварышкан.
Ашак ааска өй каш хоюндан семистеп тургаш, бир шилеге иртчигешти дөгерип эгелээн. Кадайы удуп чыдырда-ла, боду иштин сып аштааш, ханын куткаш, чөремеден бээр ораап алган.
Хан быжып турда, ыт ээрген. Удатпаанда кирип келзе-ле, Агылыгда өрүлдүр чурттап турар дүлей Мыйыс-Кулак ирей болган. Оюн Херел ону эки билир: Мыйыс-Кулак ол чер чурттуг эвес кижи, чамдык улус ону Хемчик чурттуг-даа дижир, өскелери Эрзин-Тестен келген-даа дижир. Ооң чогум товун кым-даа билбес, ону Оюн Херел ылавылаарын-даа сонуургап көрбээн. Мыйыс-Кулактың чогум адын Монгуш Коданмай дээр. Монгуштар Тываның кожуун-суму бүрүзүнде бар болгай, кайызын ол дээр ону. Ол Агылыгда аалдарга, Тывага хувискаал өөскээн соон дарый, көстүп келген. Ынчан аргажок аарыг, улчуп-тояан кижи болган, кулаа база дүлей, улус-биле арай боорда чугаалажыр. Ынчангаш курунда инек мыйызындан кылган эмискик халаңнадып алган чоруур. Улус-биле чугаалажырда, оозун кулаанга тудуп алыр. Ооң уъжун чонга Мыйыс-Кулак деп шолалады берген. Агылыгга көстүп келген соонда, шымбай сегип-секпереп-даа алган. Үр болбаанда ында Шырбаң-Көк деп кижиниң иезинге олуруп алган. Оон бээр-ле ында чурттап орар. Ол-ла дүлей хирезинде анаа орбас, туужуур кылып садыглаан, солун-сеткүүл номчаан, хурал-суглаага олурушкан чоруур. Ынчангаш ону идепкейлиг дээш улус, арбан-суму даргалары мактаар.
Мыйыс-Кулак эргинни артааш, согаш кылдыр мендилээш, от адаанга сөгедей олура тыртып алган. Херел ашак пашта эъдин ыяш сыптыг илбек-биле аңдарбышаан, келген кижиге чугаалаан:
– Ол өл чер-дир. Ширтек кырынче өрү олуруп алыңар.
Мыйыс-Кулак курунда өртеп алган чораан эмискиин оң кулаанга туткаш, Херелче ээккеш:
– Аай, чүү дидир силер? – деп алгырган.
Херел ээгип-ээгип алгаш, үнүн улам дыңзыткан:
– Өрү олуруп алыңар дидир мен. Аъдыңар арбаан, аас-кежиктиг кижи-дир силер.
– Аъдым күжү шору ийин - дээш, Мыйыс-Кулак өрү союп алгаш, сөөскен даңзага буруладыр таакпылай берген.
– Кайы сунуп чедери ол ирги, мындыг эрте? – деп, Херел айтырган.
– Эртежи кижи эътке дужар дижир болгай – дээш, Мыйыс-Кулак эрнин бичии ажыптарга, көстү бээр үстүкү удургуларын корзайтыр хүлүмзүрээн. Ынчалза-даа Херел ооң ол диштеринче көөрү кончуг боорга, хүлүмзүрүүн кончуг дүрген дедир тыртып алган.
– Анаа-ла. Бо-ла мынчаар чор мен. Кедээртен туужуур сигеннээр сагыштыг. Оът-сиген шагда-ла оңуп, сөөктелип эгелээн болгай. Мынчаңгы кадар кончуг быжыг болур чүве ийин.
Пашта чем болган. Ыяш деспиде эзип каан чаглыг эъттиң, изиг ханның чаагай чыды өг иштин долуп турган.
Шуглакта чыткан кадайын Херел аяар оттурган. Кадай турар дээш шимчей бээрге, шуглакта чаш уруг ыглай берген. Оларның ындыг төл чогун билир Мыйыс-Кулак алаң кайгай-ла берген. Мыйыс-Кулактың карактары, үскүлешкен ийи эмдик буга дег, маңнажып турган.
Кадай чаш төлдү эргелеткилээн:
– Ам ыглап канчаары ол. Поок-хайт, ичеп ап-тыр мооңар. Солуур алгыдан эккел.
Херел база катап кара аптаразында-ла барган.
– Ажы-төлдүг апарганыңар ол бе? Кайын тып алдыңар? – деп, Мыйыс-Кулак айтырган.
Херел харыылаар сөс тыппайн, аптаразын халырадыр чиңчертинеринге өйлежип калган.
– Кайын тып алдыңар деп чүңерил, боларның – деп, чаш уругну эргелетпишаан, кадай хыйлангылаан. – Кижиниң оглу черге чыдар чүве бе, өөнге-ле чытты ыйнаан. Дүргедеп көр, ашак.
Аптаразындан база бир алгы уштуп эккелгеш, оозу-биле чаш уругну ораавышаан, Херел катап-катап чугааланып турган:
– Эрези аттыг чүве-дир ийин. Эрези аттыг чүве-дир ийин.
Өгде улус аштанып-чемненип эгелээри-биле ашак тура халааш, шары чонаа кидис-биле чылыглап ораап каан терек доскаарда хойтпаан бышкылаан.
– Мыйыс-Кулак ирей-даа келген чүве-дир, бар-чогу билдинмес бичии чүвениң бараанын көөр дээн эвес, чүзүн ынчап орар, кадай. Бичии када шурады кааптайн. Хөреңгизин үзүп каапса-даа чүл. Соок дүжүп, ажывастай берген-дир, көжер-дүжер үе база келген-дир – деп, ашак чугааланган.
Улуг кара пашка хойтпакты куткаш, дазылдан чазаан ыяш ускууш-биле кезек сааргылааш, бүлгээр, чылапчаны ашак олуртупкан. Удаткан чок араганың доңу шорганы куду маңнап баткаш, ыяш көңгүлче кирип эгелээн.
Келген кижиниң аксы чештинип, кулааның кадыы безин чымчаш кынны берген. Ыяш-даа доорап салгылаан, чылапча суу-даа солугулаан, изиг божа-даа шүүрешкилепкен.
Аъш-чем-даа, арага-даа бар, чугаа-соот-даа шору. Ыя ол шакта бүгү амыдырал Херелдиң өг-бүлезинге дески ышкаш сагындырып турган. Бо-ла бүгүге өжешкен чүве дег элдеп чүве – Мыйыс-Кулак хенертен «далаштыг чораан кижи мен» дээш, үнгеш, аъттаныпканы. Көрүп турарга, Мыйыс-Кулак куду алзы кадайның дүүн келген оруу-биле ылгыны кончуг, хая-даа көрүнмейн, чортуп бадыпкан.
Ооң соонче көрүп туруп-туруп:
– Кара кайгамчык кижи – деп, ашак чугаалаан.
Кадайы тургаш:
– Ооң дүлей кулаан кайгаар сен бе азы орзагар дижин кайгаар сен бе? – дей тыртып каан.
– Дүлей кулаан-даа, орзагар дижин-даа.
– Орта сен бе, күжүрүм, кижи кайгаар кижилер, тояан бугалар дег, ашактар боор бе?
– Мен-не ооң кулааның дүлейинге бүзүревес мен, элдеп кижи. Ооң орзагар диштерин база бир-ле черге көрген мен.
– Көрген чүвезин канчап уттуптар чүвел, күжүрүм?
– Бир аан, ынчан Агылыг аксының үстүнде шыкка олуржук ийик бис чоп. Мени балыглапкаш, аъдым хунаап аппаржыктар аан. Ынчан арнын кара пөс-биле шарып алган кижиниң диштерин көөрүмге, орзагар-арзагар ышкаш болган чүве ийин.
– Үш кудун оскунган кижи, та чүнү көргениң ол. Карааң саңзарын көрдүң ыйнаан.
– Мыйыс-Кулактың көстүп келгени база элдеп.
– Элдеп-элдеп. Дорт чугааң чок ийин. Ынчан сени балыглаан, Чазарадыр ирейни боолаан дээрбечилерни Кыргыс Алдай-оол баштаан араттар оларның кырынче көшке чуупкан, чаңгыс-даа дайзын тынныг үнмээн деп бодуң чугаалажык сен чоп, күжүрүм.
– Ындыг чүве-дир ийин харын. Шуптузу кырылган дижирлер-ле болгай.
– Билдинмес чүвени чугаалааш чоорул, бөрүге какпа салып чыткаш, боду кактына берзе, оон дора.
– Че болзун, кадай, оглувус адаа өде берген боор.
Чугаа ооң-биле соксаан.
Ийи хонганда Мыйыс-Кулак, мындаа-ла силерден үнген хевээр мен деп, эзириинден бажын бир ийинде «дергилеп» алган, өл эът чедип келген. Ооң чугаазын орта-ла билип чадааннар. Аныяк уруг-дарыгның багы араан, аза-буктуң хай-халавын өске кижи алгаш барган деп, ол аалдарның арагалап хөглеп турарын Мыйыс-Кулактан билип алганнар. Мыйыс-Кулак азааргаан хевирлиг, дүвү-далаш бурт дээн.
Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14