1958–1959 өөредилге чылы. Кызылдың 2 дугаар ортумак школазы. Эжим Сарыг-оол Монгуш-биле кады 8-ки класска маңаа өөренип эгелээн үевис ол.
Школавыс директору Алдын-оол Сайынотович Хомушку, а клазывыс башкызы Галина Ивановна Петрова. Школавыс бисти долу күрүне хандырылгазынга хүлээп алган. Идик-хеп, өөредилге херекселдери, удуур-чыдар черивис база аъш-чемивис шуптузу халас. Магалыг-ла үе турган. Биске чүгле эки өөренири артар. Башкыларывыс бүгү чуртталгавыста уттундурбас чылыг сактыышкыннарны арттырып кааннар ийин. Көдээ черден Кызылга бир дугаар келген болгаш, хоорай-биле таныжып, Тывада сураглыг школада чедип келгенивис-биле улуг идепкей-сундулуг өөренип кириптивис. Эжим-биле кол өөредилгеден аңгыда, кожавыста турган башкы институдунга кино бөлгүмүнге база хоорайның спорт залынга гимнастика секциязынга барып эгеледивис.
Школачыларның сонуургалын сайзырадырынга башкыларывыс демниг үлүүн киирип турдулар. Сарыг-оол эжимниң шүлүк, чогаадыг бижииринге хандыкшылы ынчан көстүп келген кижи. Школаның ниити литературлуг хана-солунунга эштеривис Чаш-оол Куулар, Кадр-оол Ооржак сугларның чогаадыглары-биле кады Сарыг-оол эжим биле бистиң шүлүктеривис база үнүп турган. Клазывыс удуртукчузу Галина Ивановна ону эскерип көргеш, биске байыр чедирип, өөрүп турганын эки сактыр-дыр мен.
Бир-ле катап тыва литература кичээлинге башкывыс, хаанныг чазак үезинде карачал чоннуң амыдырал-чуртталгазының дугайында кыска чогаадыг бижип эккээр силер деп онаалга берди. Эжим Сарыг-оол: “Хаанныг чазак үезинде бөдүүн кижилер кокайга кадарткан хой-биле дөмей турган» деп эпиграф киирип болур бе?” — деп башкыдан айтырды. Башкывыс Алдын-оол Сайынотович эжимче хүлүмзүрүп көргеш: «Ийе, ынча деп база болур. Ындыг-даа болза, эпиграфка, хөйге билдингир кижилерниң чиге сөглээн сөстери турар болза эки» — деп сүмеледи.
Апрель айның ортаа үези турган. Бистиң удуп-дыштаныр оруннарывыс кожа. Хостуг шагывыс. Эжимни көөрүмге, орунунда олуруп алган, мурнунда кыдырааш салып алган, муңгараан шырайлыг боданган олур. Мени көрүп кааш: “Че, эжим, канчаарыл, Ховалыг канчаарыл? Алдар-ат-даа өлүр деп-ле баады» — деп бо-ла. Эжимниң сөстерин баштак кылдыр хүлээп алгаш, бижип алган шүлүктерин чырыдары-биле солунче кады чедирээли деп сүмеледим. Харыы кылдыр муңгаргай хүлүмзүрүп кагды…
Майның чылыг хүннери дүжүп келген. 8-ки классты доозуп, 9-ку классче шилчиир өөрүнчүг үе келген. Ынчалза-даа ынчан бис улуг муңгаралга, кажыыдалга таварыштывыс. Изиг хүн болу бээрге, эштери-биле кады, парктың арыг турум суунга эштип тургаш, Сарыг-оол эживис хенертен чок болду. Бистиң кончуг эп-найыралдыг клазывыстан бир-ле дугаар бурган оранынче дыка-ла эртежик чоруткан эживис Сарыг-оол Делегович Монгуш ол ийин. Ол кударанчыг болуушкун биске чаңнык-биле дөмей болган чүве.
Салым-чаяаны бедик кижилерни бурган эртежик-ле бодунче кыйгырты бээр деп угаадыгга бүзүреп-даа чоруур апарган мен. Эжимни сактып келгеш: «Канчап сөөлгү оруунче аъттаныптарын чиге билип турган кижи боор? Дүжү-түлү сымыранып турган ирги бе» — деп-даа бодап чоруур мен. Бир эвес ол моондак турбаан болза, Тывавыстың база бир шылгараңгай эртемдени, чогаалчызы апарган турарынга эжимге бүзүрелим улуг…
Ол-ла чайын, дыштанылга үезинде, Баян-Талага чанып келгеш, эжимниң арттырып кааны бижимелдиг кыдырааштарын аалынга чедире бээримге, авазы чааскаан олур. Бажыңда шип-шимээн-не чүве. Күжүр ава мени оглунга дөмейлеп, бир холу биле оглунуң кыдырааштарын куспактап алгаш, өске холу-биле мээң бажым дүгүн суйбап турганын сактып кээримге, ишти-хөңнүм дакпыжап келир ийин. Ынчан күжүр иениң чүнү бодап, сактып турганын кандыг сөстер-биле кижи илередип шыдаар боор?!..
Ындыг байдалга боду таварышкаш, улуг орус шүлүкчү Анна Ахматованың арттырып каан одуруглары бар:
«Авыралдыг эргим оглу келбейн баарга,
Аал-оран, сагыш-сеткил хоозурап, шимээн чидер»
Ийе, ол шын. Чүгле сактыышкын кезээ мөңгеде дириг артар…
***
Бо сактыышкынны каш чыл бурунгаар бижип каан кижи мен. Чоокку үеде Аржаан Ооржактың сөзүнге Бады-Доржу Ондар «Эглип кээр мен» деп аттыг аялга чогааткан. Ону Лопсан Мундукай кончуг чараш ырлап турарын магадап-ла дыңнадым. Ынчангаш кижи бүрүзүнүң сеткил-сагыжынга бо ырының утка-шынары чоок, төрелзик боорга, ооң эге ийи купледин номчукчу силерге, сагындырып киирер бодадым:
Соңгу назын канчап билир турар болза,
Соңгам соктаан Ховаган бооп хуулуп алгаш,
Ээнзирээн өрээлимни эргий ужуп,
Эргеленген черим сактып чанып кээр мен.
Оон бээр ам хөй-хөй чылдар эрткен-даа бол,
Оода чаңгыс хүн-даа болза чуртум эргип,
Доозунналган кыдыраашта шүлүүм номчуп,
Довуракта баскан изим дилеп кээр мен…
Аныяк авторларга сеткилимниң ханызындан четтиргенимни илередип, чогаадыкчы ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзедим!
Бавуу ХОВАЛЫГ, башкы, күш-ажылдың хоочуну.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22