«Мерген-Херел Монгуш биле Чадаана хемниң хини тудуш» деп чоннуң деңнелгези анаа-ла эвес тыптып келген. Чоон дыттыг, чурумалдыг Чадаананың оглу төк кээп дүшкен черин, хемин алгап ырлап чорааны-биле үстүнде деңнелге тыптып келгени чугаажок.
Баян-Дугай чурттуг Мажаа Монгуштуң Чаңгыс-Хадыңда кыштаанга 1950 чылдың соок кыжынында кончуг орлан-шоваа оолак төрүттүнген. Оглунуң чечен-мергени чонунга херелденип чырыырын оштап, билген-даа ышкаш, Мажаа Чамыянович оглун Мерген-Херел деп адап алган.
Мерген-Херел Монгушту уктуг ыраажы дээри кончуг шын. Ооң ачазы Мажаа Монгушту база Үстүү-Хүрээге ажылдап чораан кырган-ачазы, моол лама Артык эмчини (Чамыян) кайгамчык ырлаар дээр. Ачазы Мажаа Монгуш «Ленинчи орук» солуннуң идепкейлиг бижикчизи, чечен-мерген сөстүг кижи чораан. Мерген шүлүк-даа бижий тыртыптар, чечен-мергенин ачазындан-на дөзээн турган боор.
Мен Мерген-Херел Монгуш-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң культура килдизинге хөй чылдарда кады ажылдап чораан бис. Кожууннуң культура ажылдакчылары кожууннуң суурларынче, Моолче безин, удаа-дараа үнүүшкүннерни кылып, солун концерттерни бараалгадып чордувус, Мерген-Херел-биле кады чоруурга, омак-хөглүг, оюн-баштак чаңы-биле бир-ле солун чүүлдерни хөөрээр, улустуң сеткилин хөгледиптер, орукка үргүлчү ырлап чоруур, кайгамчык солун кижи болгай.
Мерген-Херел Мажааевич чаа ырыларының аялгазын чогааткаш, биске, культура ажылдакчыларынга, ырлап бергеш, эш-өөрүнүң үнелелин алыр турган, «Курай-курай» деп ырының аялгазын чогааткаш, чараш үнү-биле көдүрлүүшкүннүг күүседип бээрге, «Кайгамчык чараш аялга-дыр!» — деп, бедик үнелелди берген бис. Ооң соонда-ла ол ыры байыр-найырда чаңгыланыр чоннуң ынак ырызы апарган.
Культура ажылдакчылары концерттиг үнүүшкүннерни кылып чорааш, солун болгаш каттырынчыг-даа, кандыг-даа таварылгаларга таваржып турганывысты сактып олур мен. Бир-ле катап, 80 чылдарның төнчүзүнде, Моолга Увс аймактың Сагил сумузунга Чөөн-Хемчик кожууннуң культура ажылдакчылары концерт көргүзүп, аалдап четкен бис. Кады-кожа моол чон, көрүкчүлер бисти дыка эки хүндүлеп хүлээп алганнар. Олар тыва чоннуң уран чүүлүн аажок сонуургап көргеннер. Эң ылаңгыя ыраажы Мерген-Херел Монгуш ырлаарга, адыш часкаашкыннары диңмирээр. Оон Мерген-Херел бир ырызын ырлаар деп турда, баянчы эжи Анатолий Балчыырак билбейн, өске нота-биле эгелептерге, Мерген-Херел будалы берген. Ырлап дооскаш, Мерген-Херел Анатолийге: «Чүге өске тональность-биле эгеледиң? Мени чон мурнунга багай ырлазын дээш ынчалдың бе?» — дээш, эжинге хорадап-даа турар чүве ийин. Бо таварылга Мерген-Херел Монгуштуң ыры бүрүзүн күүседирде, көрүкчүлер мурнунга бедик харыысалгалыын бадыткап турар ышкажыл.
База бир таварылга. Чыраа-Бажы суурга Культура бажыңынга директорлап турган мен. Ынчан күштүг, күчүлүг күрүневис ССРЭ-даа дүшпээн, 70 чылдар үези турган. Чыраа-Бажы суурга кожуун төвүнден Мерген-Херел баштаан баянчылар, бот-тывынгыр элээн каш артистер концерт үндүрүп келген. Мен-даа оларны «Чыраа-Бажы» совхозтуң хову бригадазынче, тараа ажаап турар комбайнёрларже чедире бердим. Совхозтуң аныяк агроному Дамчат-оол Монгуш: «Тараа ажаап чадап турда, концерт деп чүңер чүвел? Күрүнениң даалгазын, планны кым күүседир чүвел?» — дээш, чөпшээревес, кара шору мындыг. Ынча дээш фургон «Москвич» машиназын мунупкаш, бригада төвү чоруптарга, дүвү далаш-биле концертти көргүзүп эгелей бердивис. Концерт орту кирип чорда, Мерген-Херел ыяңгылыг үнү-биле бир ырыны ырлап эгелээн. Ынчап турда, бир кижи: «Дарга халдып чоруп ор!» — деп алгырар орта, Мерген-Херел корткаш, ырызының сөзүн-даа уттупкан, шак дүшкен. Комбайнёрлар комбайннарынче маңнажыпкан, бис-даа тараа шөлүнден дезипкен бис.
Мерген-Херел Монгуш эш-өөрүнүң өөрүшкү, муңгаралын бир деңге үлежир, берге байдалда оларны кагбас, холун сунуп, дузалажып кээр кижи. Чаңгыс чижекти киирейн. Кожууннуң баянчылары аразында суг акпас эдержир, аажок эп-найыралдыг улус. Оларның бирээзи кыс баянчы Федосья Чодуровна Ооржак хөй чылдарда Бажың-Алаак, Хайыракан суурларга культура бажыңнарынга ак сеткилдиг ажылдап чораан. Алыс боду чугаакыр, чончу, үргүлчү каттырып чоруур, омак-хөглүг кыс болгай. Хайыракан суурга келгеш, Сергей Бадарчыевич-биле өг-бүле тудуп чурттап, Саттарның ынак кенни чораан. 1990 чылдарда Федосья Чодуровна хенертен эмнеттинмес аар аарыгдан аарый берген. Орундан туруп албас боду баянынга ойнап чыдар кижи болгай. Амыдыралының сөөлгү хүннеринде эгин-кожа эдержип чораан баянчы эштери Мерген-Херел Монгуш, Анатолий Балчыырак, Борбаанды Маадыр-оолга сөөлгү чагыын берген: «Эргим, хайыралыг эштерим, мени сөөлгү оруумче ынак чуртум, эргеленип ханмазым Чадаана дугайында ырлардан ырлап тургаш, үдээр силер». Шынап-ла, баянчы үш эжи «Чадаананы» уяранчыг кылдыр ырлап тургаш, эжин үдээннер, Федосья Чодуровнаны ажаап турувуста, Мерген-Херел Монгуш: «Ам дараазында мээң ээлчээм чоокшулап орар» — дээнин дыңнаан бис. Каш чыл эрткенде, Мерген-Херел Монгуш мөчээн.
Культура ажылдакчылары шак мынчаар эдержип, ажылдап, чурттап чордувус. Чазык-чаагай арын-шырайын көрбес-даа болза, чараш ырларың дыңнап артып калдым, дуңмам Мерген-Херел.
Виктория ПЮРЮНА,
ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Чадаана хоорайның хүндүлүг хамаатызы.