Чурттакчы чоннуң аразынга “ыттар хоойлузу” деп ат-сураа нептерээн, “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” 498 дугаарлыг федералдыг хоойлуга таарзынмаанын илеретпээн регион Россияда барык чок. Ынчалза-даа Президентиниң холунуң үжүү-биле быжыглаан хоойлуга олар күш четпээн.
Бо хоойлунуң ат-сывын алыр болза, бүгү дириг амытаннарга камныг хамаарылга дугайында болгу дег. Ынчалза-даа ук хоойлуда чугаа чүгле ыттарга камныг хамаарылга дугайында. “Ыттар хоойлузун” Күрүне Думазы база хая-даш дег камгалап турар. 2021 чылдың март айда Кызыл хоорайның солагай талакы дачаларынга херээжен кижини, 2021 чылдың декабрь айның 29-туң хүнүнде Якутск хоорайның ипподром чанынга Соңгу-Чөөн чүк федералдыг университеттиң башкызы 54 харлыг Сардана Слепцованы бөлүк ыттар үзе-чаза ызырып өлүргени дээн ышкаш ыттарның азыг-дижинден өске-даа кижилерниң хей черге амы-тынындан чарылганы “ыттар хоойлузун” үндезининден эде көөрүнге чылдагаан эвес болуп турар.
Делегейниң чурттарының хөй кезиинде тояанчы ыттарга хамаарылга практиказының арга-дуржулгазы: хоргадал черинче кирген ыттарны акталаан соонда оон үндүрүп салбас, ээзи тывылбаан азы өске кижилер, ачы-буян организациялары азырап албаан таварылгада ыттарны хоойлуда көрдүнген хуусаа дургузунда азырааш, “удудур” сыкыртып кааптар. Тояанчы ыттарның санын өйлээриниң чогумчалыг аргазы ындыг дээрзин хөй чурттарның арга-дуржулгазы бадыткаан. А российжи хоойлуда бо арганы шуут хүлээп көрбээн. Ынчангаш “ыттар хоойлузун” күүседириниң бюджеди – дүвү чок уургай дег апарган.
Ыттарның ээлериниң азырап алган ыттары дээш хоойлу-дүрүм ёзугаар харыысалгазы, сумулар, кожууннар болгаш хоорайлар эрге-чагыргаларының тояанчы ыттарны тудар болгаш хоргадал черлеринге азыраар, акталаар дээн ышкаш 498 дугаарлыг федералдыг хоойлуда көрдүнген хемчеглер хүн бүрүде чуртталганың бергелеринге, регионнарның чегей бюджединге үскеш, “дактагайланып” турар.
Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурнуң кудумчуларында ыттар көвүдээш, олар бөлүк-бөлүк кылдыр чыглып алгаш, кижилерге айыылдыг апарганын тус чер эрге-чагыргазы дыңнадып, бир эвес ытты бажыңының чанынга тударының дүрүмнерин ээзи сагывас болза, ол Тыва Республиканың Административтиг корүм-чурум үрээшкиннериниң дугайында кодекизиниң 8.4-кү чүүлүнүң 3-кү кезээниң,13-кү пунктузу ёзугаар 1000 рубльден хөй акшага торгаадып болурун, бир эвес ыт кайы-бир хамаатыны ызырып каар болза, ол хамаатыга когаралды хоойлу-дүрүм ёзугаар төлээр апаарын сагындырган.
“Ыттар хоойлузунуң” негелделерин күүсетпээни дээш, ыттарның ээлеринге, тус черлерниң эрге-чагырга органнарынга хамаарыштыр российжи хамаатылар хомудал билдириишкиннерни прокуратура, суд органнарынга чедир киирип, моральдыг болгаш материалдыг когарал дээш эвээш эвес акшаны төледип ап турары элээн көвүдээнин юристер демдеглеп турар. Тывага база ындыг таварылгалар болгулаан. Чижээлээрге, Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурга 2022 чылдың март айда школачы уругну кожазы кижиниң ыды ызырган дээш, ыттың ээзинден 15 муң рубль акшаны когараан талага төлеп бээр шиитпирни Кызыл кожууннуң суду хүлээп алган.
Бичии ажы-төлдү ыттар ызырган дугайында дыңнадыглар интернетте социал четкилерда элээн хөй. Март айда Кызыл хоорайга 3-кү классчы уругже бөлүк ыттар халдааш, оларның бирээзи ону ызырган. Уругну ыттардан херээжен кижи чарып кагбаан болза, айыыл-халап болур чыгыы. Бичии уругну дүрген дуза пунктузунга чедиргеш, балыгны дуй даарап, өске-даа эмчи дузазын көргүскен.
Алдын-Ай деп кижи ооң уруун чиптеп каан ыт ызырганын, уруун школага чедиргеш, кичээлдер соонда уткуп ап, шүүдеп турарын социал четкиде бижээн.
Ыт ызырган дээш, материалдыг когаралды дуглаарын Россия Федерациязының Хамааты кодекизиниң 1064-кү чүүлүнде, моральдыг когаралды дуглаарын Хамааты кодекизиниң 151-ги чүүлүнде тодарадып каан. Бир эвес хамаатыны тояанчы ыт ызырган болза, моральдыг болгаш материалдыг когаралды тус черниң муниципалдыг органнарының бюджединден дуглаар ужурлуг. Чүге дээрге муниципалдыг органнар тояанчы ыттарны кудумчулардан тудары ышкаш оон-даа өске ажылдар дээш хоойлу ёзугаар харыысалгалыг. Чижээлээрге, назы четпээн уругну тояанчы ыт ызырганы дээш Саха (Якутия) Республиканың “Черский суур” муниципалдыг тургузугнуң бюджединден 50 муң рубль акшаны когараан талага төледип бээр шиитпирни Нижнеколымский районнуң суду хүлээп алган.
Россия Федерациязының Хамааты кодекизиниң 1064-кү болгаш 151-ги чүүлдерин ыттарга ызырткан хамаатылар элээн хөйү-биле ажыглап эгелээнин юристер демдеглеп турар. Ол чүүл ыттарның ээлериниң, тус черниң муниципалдыг органнарының “ыттар хоойлузун” сагыырынга болгаш күүседиринге харыысалгазын шыңгыырадып эгелээн.
Ытка ызырткан кижи бодунуң хамааты эрге-ажыктарын эрге-хоойлу органнары дамчыштыр камгалап, моральдыг болгаш материалдыг когаралды ыттың ээзинден азы тус черниң муниципалдыг тургузугнуң бюджединден төледип алыр дизе, дараазында чүүлдерни албан кылырын юристер сүмелеп турар:
— ытка ызырткаш, канчаар балыгланганын, кайы медицина албан черлеринден кандыг эмчи дузазы алганын, кандыг эмнер-биле эмнеткенин бадыткаан шынзылганы бижиттирип, ону берген эмнелге чериниң таңмазы-биле бадыткадыр;
— ытка ызырткан дугайында полицияга дүрген дыңнадыр, полицейжилерге балыгларны, орбак идик-хепти көргүзер, хомудал билдириишкинни полицияже бижиир;
— ытка ызыртканын бадыткаар херечилерни тыпкаш, оларның-биле харылзажыр аргаларны билип алыр;
— ыт ора ызырган идик-хептиң өртээн, эмнээшкин үезинде ажыглаан эмнерниң болгаш өске-даа чарыгдалдарның өртек-үнезин бадыткаан документилерни (чектерни) чыып алыр;
— ыттың ээзинге азы тус черниң муниципалдыг органынга чарыгдалдарны эки тура-биле дуглап бээр дугайында билдириишкинни (когаралдың түңүн айтыр) киирер;
— ыттың ээзи азы тус черниң муниципалдыг органы эки тура-биле когаралды дуглап бээринден ойталаар болза, когаралдың түңү 50 муң рубльден эвээш таварылгада эптештирилге (мировой) судунче хомудал билдириишкинни бижиир. Бир эвес когаралдың түңү 50 муң рубльден хөй болза, кожуун азы хоорай судунче билдириишкинни киирер.
Бир эвес ытка ызырткан кижи бүрүзү бодунуң хамааты эрге-ажыын моральдыг болгаш материалдыг когаралдарны эрге-хоойлу органнары таварыштыр дуглап алыр аргалар-биле камгалап турар болза, ыттарның ээлериниң, тус черлерниң муниципалдыг органнарының хоойлу-дүрүм мурнунга харыысалгазы дыңзыыр.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
"Шын" №51, 2023 чылдың июль 12.