ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызынга февраль 28-те ТР-ниң Чазак Баштыңының оралакчызы Алик Монгуштуң киржилгези-биле 2023 чылда көдээ ажыл-агый адырының кылып чоруткан ажыл-ижин түңнеп, база бо чылын көрдүнген сорулгаларын чугаалашкан.
ТАРАА БОЛГАШ НОГАА
2023 чылда тараа ажыл- агыйларының продукциязының орулгазы 1321,8 млн рубль болган. Ниитизи-биле республиканың тараа ажыл- агыйлары 20 муң тонна тараа дүжүдүн алган (2022 чылдан 13,2 хуу өскен). Таңды кожууннуң тараа ажыл-агыйлары 9 тонна тараа дүжүдүн ажаап алган, ол ниити дүжүттүң 61 хуузу-дур.
Картофель болгаш ногаа культураларының дүжүдү база эки көргүзүглерлиг болган — ниитизи-биле 25,2 муң тонна, 2022 чылга деңнээрге, 118 хуу өскен. Каа-Хем, Кызыл болгаш Улуг-Хем кожууннарда эң-не хөй ногаа болгаш картофельден эки дүжүттү ап турар.
Бо чылын республиканың көдээ ажыл-агый адырынга бир онзагай болуушкун – хуу сайгарлыкчы А.П. Желтухинниң ногаа культураларын болбаазырадыр ногаа шыгжамырын ажытканы. Кызыл кожуунга чаңгыс үеде 1000 тонна ногаа культураларын шыгжаптар аргалыг болган. Ону Тывада социал-экономиктиг хөгжүлдениң бот-тускайлаң программазының (ИПСЭР) ачызында тургускан. Ол ышкаш бо чылын Көдээ ажыл-агый яамызы Бии-Хем, Таңды, Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарга база ногаа шыгжамырларын тургузарын планнап турар.
МАЛ АЖЫЛ-АГЫЙЫ
Эрткен чылды түңнеп тура, мал ажыл-агыйында чылгы, теве, сарлык болгаш иви малдың бажы өзүп турарын демдеглээн. 2023 чылда республиканың мал ажыл- агыйлары 23,3 тонна эътти, 63,9 муң тонна сүттү, 1247 тонна дүктү бүдүрген дээрзин Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажыл-агый килдизиниң начальниги Ушпас Куулар дыңнаткан.
Чыл санында Тываның Чазаа республиканың мал ажыл-агыйын деткиир сорулга-биле хөй түңнүг акша-хөреңгини үндүрүп турар. ИПСЭР күрүне программазының 322,6 млн рубль түңнүг деткимчезин 30 көдээ ажыл-агыйлар алган. Ооң иштинде сүт болгаш эът болбаазырадыр 9 бүдүрүлге база 22 көдээ ажыл-агыйлар материал-техниктиг баазазын экижидип алыр деткимчени алганнар.
Ол ышкаш ниитизи-биле 414,48 млн рубль түңнүг күрүне деткимчезин 57 көдээ ажыл-агый алган. Оларның аразында: «Агростартап» грантызын 12 төлевилел, көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативтериниң чарыгдалынче 5 төлевилел, өг-бүле арат ажыл-агыйларның хөгжүлдезинче 7 төлевилел, көдээ ажыл-агый кооперативиниң материал-техниктиг баазазын хөгжүдеринче 1 төлевилел, көдээ ажыл-агый комплекизиниң материал-техниктиг баазазын экижидеринге субсидияны 23 төлевилел алыр аргалыг болган.
ЭЪТ, СҮТ, ДАЛГАН
Республикада аъш-чем болбаазырадыр талазы-биле 105 бүдүрүлге ажылдап турар. Ук бүдүрүлгелерде ниитизи-биле 1599 кижи хаара туттунган.
Бо хүнде регионда 7 мал согар цехтер ажылдап турар, ооң иштинде шимчеп чоруур цехтер база бар.
Колбаса кылыгларын Кызылда Я.А. Нанеташвилиниң, М.М. Шогжалдың цехтери база «Белдир» кооператив бүдүрүп турар. Ол ышкаш эът кылыгларын болбаазырадыры-биле (полуфабрикаттар) Кызыл, Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Каа-Хем, Өвүр, Бии-Хем, Чеди-Хөл кожууннарның хуу сайгарлыкчылары, ниитизи-биле 66 кижи ажылдап турар.
Бистиң регионда сүт болгаш сүт продукциязын 12 бүдүрүлге кылып турар. Ында ниитизи-биле 57 кижи ажылга хаара туттунган.
Сүт болбаазырадыр бүдүрүлгелерге Бии-Хемде «Аржаан», Чөөн-Хемчикте «Хүндү», Бии-Хемде «Аян Агро» база Таңды кожуунда Ч.Х.-Д. Оюннуң, Кызыл кожуундан Д.И. Данзуруннуң болгаш А.А. Ондарның, Эрзинде Ю.Ш. Лойгунуң ажыл-агыйлары хамааржыр.
Коллегия хуралга ол ышкаш Көдээ ажыл-агый яамызының саң-хөө, экономиказының ажыл-чорудулгазын, кадрлар айтырыын, күрүне программаларының күүселдезин, контроль-хайгаарал ажыл-агый айтырыгларын чугаалашкан.
СОРУЛГАЛАР
Эрткен чылды алыр болза, республиканың көдээ ажыл-агый адырында агаар-бойдустуң-даа талазындан, өске-даа таарымча чок байдалдар турзажок, эки көргүзүглер бар дээрзин ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Оруспай демдеглээн.
«Сөөлгү ийи чылдың агаар-бойдус байдалын өөренип көргеш, түңнелдерни үндүрген бис. Ынчангаш бо чылын эки дүжүт алыры-биле, 3000 га шөлге хөй чылдар өзер сигеннерни тарып өстүрер сорулганы салган бис» — деп, көдээ ажыл-агый сайыды чугаалаан.
Ол ышкаш 2024 чылда мурнады көрдүнген сорулгаларга уксаажыдылга, селекция ажылдарын сайзырадыры база төрүүр малдың субсидия акшазын бир башка 100-тен 150 рубль чедир өстүрер дугайында Ю. Оруспай дыңнаткан.
Алдынай СОЯН.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №16 2024 чылдың март 2