ИНТЕРВЬЮ
Бо чылын Улуг-Хем кожууннуң 100 чыл, Шагаан-Арыг хоорайның 135 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хемчеглер сентябрь 8–9 хүннеринде республика чергелиг деңнелге болуп эртер. Ийи дакпыр юбилейлерге хамаарыштыр 1990-92 чылдарда Шагаан-Арыг хоорай күүскомунуң даргазы (амгы үеде чагырга даргазы), 2012–17 чылдарда Улуг-Хем кожуун чагыргазының даргазы турган Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Мерген Анай-оол-биле ажык чугааны номчукчуларывыска бараалгаттывыс.
— Мерген Кыргысович, Шагаан-Арыг хоорайны болгаш Улуг-Хем кожуунну аңгы-аңгы чылдарда удуртуп чораан болгай силер. Ол ышкаш 10 чыл бурунгаар база-ла Улуг-Хем кожууннуң болгаш Шагаан-Арыг хоорайның ийи дакпыр юбилейлери база-ла силерниң удуртулгаңар-биле болуп эрткен турган. Амгы юбилейлерге уткуштур чүнү чугаалап болур силер?
— Ам бо хүннерде Улуг-Хем кожуун чагыргазын удуртуп турар аныяк удуртукчу коллегам Буян Михайлович Балбактың Улуг-Хем кожууннуң юбилейлеринге немештир чаа Шагаан-Арыг хоорайның тургустунганындан бээр 50 чыл ою база болур деп демдеглеп турары кончуг шын. Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырының адаанче кире берген эрги Шагаан-Арыг хоорайны чаа черже көжүрүп, амгы Шагаан-Арыг хоорайның турар черинге баштайгы өргенни хап, улуг тудуг эгелээнден бээр 50 чыл чеде бергени ол.
Юбилейлиг хемчеглерни баш бурунгаар Чазак деңнелинге тускай доктаал-биле бадылап кааны кончуг эки деп санаар мен. База-ла Улуг-Хем кожуун чагыргазын удуртуп чораан Виктор Кууларович Пюрюнаның чугаалап турары-биле, кожууннуң 80 чыл, хоорайның 115 чыл юбилейлерин республика чергелиг эрттирер дээш Тыва Чазактың тускай айтыышкынынга юбилейлерниң шуут бетинде, үзе-тура арай деп-ле ат салдыртып алган бис деп турар. Аңаа база-ла Улуг-Хем кожуунну удуртуп-баштап чораан, Тываның экология сайыды турган Дандар-оол Хайынгырбаевич Ооржактың дузазы улуг болган деп билир мен.
Бөгүнгү юбилейлерни шупту чергениң чазак-чагыргазы демниг организастап эрттирип турары өөрүнчүг-дүр.
— Силер хүндүлүг дыштанылгаже үнүп, кожуун чагыргазының даргазы эрге-дужаалдан халашканыңардан бээр 6 чыл чеде берген-даа болза, удуртуп чораан кожуунуңар, хоорайыңар канчаар сайзырап, хөгжүп орарын көрүп турар болгай силер. Улуг-Хем, Шагаан-Арыг юбилейлерин кандыг чедиишкиннерлиг уткуп турарыл?
— Улуг-Хем кожууннуң 100 чылдаанынга уткуштур кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге хамаарышкан тускай доктаалды Тыва Чазак 2018 чылда-ла хүлээп алган турган. 2021 чылда Чазак солушканының соонда ында көрдүнген хемчеглерже эдилгелер болгаш немелделер кирген. Ол доктаалда көрдүнген хемчеглерниң хөй кезии амыдыралга боттанып турары база өөрүнчүг. Чижээ, Шагаан-Арыг хоорайда 280 уруг хүлээп алыр чаа «Бодаган» уруглар садын тудуп дооскан, «Солнышко», «Ручеек» уруглар садтарынга немей оран-саваны база ажыглалче киирген дээш-ле салаа базып санаар болза чаа тудуг-суур немежип турары каракка көскү. Ылаңгыя орук тудуунда чаа чүүлдер дыка хөй. Ол дээрге Арыг-Бажы суурже орук, Шагаан-Арыг хоорайже Кызыл талазындан дорт кирер орук, Арысканче көвүрүглер дээш-ле баар.
Юбилейлерге тураскааткан хемчеглер аразында «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң бүдүрген продукциязының делгелгези база болур. Үезинде ол төлевилелдиң киржикчилериниң республика чергелиг делгелгези Кызылдың «Сүбедей» спорт комплекизинге болуп турда, Улуг-Хемниң бүдүрүкчүлери аңаа 5 алдын медальды чаалап алганынга амга чедир чоргаарланыр мен. Ол дээрге ниитизи-биле бүгү республиканың деңнелинге тывыскан 25 алдын медальдың 20 хуузу-дур. Ол бүдүрүлгелер ам-даа ажылдап, улаштыр сайзырап турарынга өөрүп чоруур мен.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг федералдыг болгаш республика чергелиг социал программалардан аңгыда, көдээ ажыл-агый болгаш үлетпүр-бүдүрүлге адырларын сайзырадыр дээш бүгү хемчеглерни ап турарын Арыг-Үзүүде «Оргаадай» кооперативин деткип турары херечилеп турар.
«Оргаадайның» удуртукчузу Эрес Мандан-оол-биле чоокта чаа ужуражырымга, Чазактың дузазы-биле садып алганы далган-тараа болбаазырадыр чаа дериг-херекселиниң төнчү продукция бүдүрүп болбаазырадырын магадап чугаалаар чорду. Ам ол бүдүрүлге федералдыг болгаш республика деңнелинге киришкени хөй санныг делгелгелерден эккелген алдын медальдарынга немештир оон-даа хөй шаңнал-макталды алыры чугаажок. А кол-ла чүве шаңнал-макталда, алдын медальдарда эвес болбайн аан. Чаа ажылчын олуттар тургустунуп, эрткен чүс чылдарда октаттына берген тараа шөлдеринге катап тараа-быдаа тарып, чонувуска херек аъш-чемни, ооң иштинде тыва далган-тараавысты кылып эгелээнивис — эң кол чедиишкинивис ол болур.
Ол дугайында Арыг-Үзүү, Иштии-Хем чоогунда октаттына берген черлерде «Оргаадай» көдээ ажыл-агый кооперативи тараа-быдаа тарып эгелээни шөлдерни бо чазын кезип, хынап чорааш, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг онзалап демдеглеп турганын, ону журналист ажылым аайы-биле дарганы үдеп чорааш дыңнаан мен.
Ниитизи-биле алыр болза, Улуг-Хем кожууннуң 2 дакпыр юбилейлерин чаңгыс чер чурттугларым ажыл-ишчи чедиишкиннерлиг төлептиг уткуп турар деп санаар мен.
— Кандыг-даа мугур санныг юбилейлерни эрттирип тура, ажыл- амыдыралдың чедиишкиннеринден аңгыда чедер-четпестерни база демдеглээри, бурунгаар сорулгаларны салыры чугула болгай. Бо талазы-биле чүнү чугаалап болур силер, Мерген Кыргысович?
— Мээң бодалым-биле Улуг-Хемниң болгаш база-ла ам аңгы кожуун апарган Чаа-Хөлдүң чедир шиитпирлеттинмээн кол айтырыы — Саян-Шушенск ГЭС-ти тударының, Улуг-Хемниң эрги Шагаан-Арыг хоорайын, 6 суурун (Алдыы-Шынаа, Көк-Чыраа, Эйлиг-Хем, Кара-Тал, эрги Чаа-Хөл, Үрбүн) бускаш, көжүрүп турда, күрүнениң ынчангы аазап турганы планнарының чедир күүсеттинмээни болур. Ол ышкаш Саян-Шушенск ГЭС-тиң талазындан чедир күүсеттинмээн чүүлдер база хөй. Ону акшаже шилчидип санаар болза, мээң санап турарым-биле 1,5 млрд рубль чедип турар. Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Садының санап турары-биле энергетиктерниң Тывага өрези 3–4 млрд рубль деп турар. Виталий Монгушович ТР-ниң Дээди Хуралының депутады, комитет даргазы тургаш ол айтырыгны федералдыг деңнелге чедир көдүрүп турган кижи. Ынчангаш ооң санаашкыннары мээңиинден тода чадавас.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг ол айтырыгны черле эчизинге чедирип, чөптүг чорукту чедип алыр деп идегеп, бүзүрээр мен. Бодум таламдан ону шиитпирлежиринге бүгү күжүм, арга-дуржулгам салып киржир мен.
Ол айтырыгны федералдыг деңнелге катап көдүрүп, чедир шиитпирлээри-биле Тываның социал-экономиказының улаштыр сайзыралынга хамаарышкан эртем-практиктиг конференцияны келир 2024 чылда эрттирер деп Тываның Баштыңының эгелээшкини улуг идигни бээр ужурлуг деп санаар мен. Аңаа чедир, Москвада кол күрүне архивинден эгелээш, Тываның, Улуг-Хемниң, Саян-Шушенск ГЭС-тиң архивтеринде хөй санныг документилерни ам-даа шинчилеп чыыры чугула. Бир эвес ол болдуна бээр чүве болза, келир чылда болур эртем-практиктиг конференцияга Саян-Шушенск ГЭС-тиң Тывага чедирген эки, багай талаларын бүгү тала-биле сайгарган доклад азы ном үнүп кээп болур. Аңаа чазак-чагырганың, дора дизе сургакчылаар акша-төгерик талазы-биле, дузазы херек апаар. Амы-хууда мындыг бодалдар-биле Улуг-Хемниң, Шагаан-Арыгның юбилейлерин уткуп турар мен.
— Төрээн кожуунуңар Улуг-Хемниң, удуртуп-баштап чорааныңар хоорайыңар Шагаан-Арыгның ийи дакпыр оюнуң бүдүүзүнде ажыт-чажыт чок интервьюңар дээш улуу-биле четтирдивис, Мерген Кыргысович.
С. КҮДЕР.
№66 «Шын» 2023 чылдың сентябрь 6