Тес-Хем кожууннуң 100, Самагалдайның 250 чылында 80 хар харлап турар угбавыс Эмма Чорбаевна Бичиижиктиң дугайында бижидим.
Бичии тургаш-ла, билип кээримге, угбавыс ажылгыр-кежээ, арыг-силиг, бисти, беш дуңмазын карактап, ойнадып, аъшкарып-чемгерип, хеп-сынывысты чуп, орбак-самдарывысты даарап бээр авамның улуг дузалакчызы кижи чүве. Ынчан бажыңывыска инек, өшкүден эгелээш тоолайлар, дагаалар, кастар, индюктар дээш азырал амытаннар-ла хөй турган. Угбам бисти күш-ажылга өөредип, ол амытаннарны канчаар чемгерер, ажаарын өөредип турган. Меңээ өшкү саап өөредип турганын таан утпас мен. Саап турган өшкүм менче көрнүп кээрге, корткаш, сагбайн олуруп бээр мен.
Угбам школа соонда, Кызылче өөренип чорупкан. Дараазында бодум база школа дооскаш, Кызылдың башкы институдунга өөрени берген мен. Ол чылдарда угбам осеменаторлар (тарып боозадылга) курузун доозуп алгаш, Самагалдайның ол чарыынга мал-маганны тарып-боозадыр станцияга ажылдап эгелээн. Эргелекчизи Захаров эмчи, зоотехниги Николай Чооду, осеменатору угбам, бухгалтери Баир Амырдаевич Аракчаа олар ажылдап турганнар. Ажылы чай-кызыг чок, районнуң хойларын, инектерин тарып-боозадыр турган. Хондур-дүндүр малчын аалдарга баргаш, тарып-боозадылга ажылын чорудуп турганнар. Эрткен чүс чылдың 80 чылдарында ол төп дүжерге, мал эмнелгезинге улаштыр ажылдаан. Оон камгаладылга черинге хөй чылдарда ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Угбамның ак сеткилдиг, кызымаккай ажыл-ижи дээш алган шаңналдары хөй. Ол күш-ажылдың хоочуну, Самагалдай суурнуң хүндүлүг чурттакчызы деп аттың эдилекчизи.
Бис, дуңмалары, өг-бүлелерлиг, ажы-төлдүг апаргаш-даа, угбамның бажыңынга чыглыр бис. Угбам, честем ажы-төлге дыка ынак болгаш, бажыңынга кижи үзүлбес. Боттарының дөрт ажы-төлү-биле кады бистиң хөй уруг-дарыывыс диңмиргейнип-ле хүнзээр. Ынча хөй уруг-дарыгга аъш-чем кылып, ажаап-карактааш, могап-шылавас-даа. Честевис Марс Алексеевич уругларга дыка эптиг, оларны ооргазынга олуртуп алгаш, аът ышкаш киштеп, дөрт-даяктап маңнаарга, дыка амыраарлар. Ажыл-херээвис кылып алгаш, уругларывысты ап келгеш, «чанаал» дээрге безин чаныксавайн баарлар. Ынчалдыр-ла кожа-хелбээ эдержип келдивис. Ам уругларывыс өскен, боттары өг-бүле тудуп, ажы-төлдүг апарганнар.
Угбам аргыттынар, тыва тоннар, хөректээштер даараар ус-шевер кижи. Улгадып назылай-даа бергеш, черле анаа олурбас, картошка, ногаа-чимис өстүрер, ылаңгыя чечектер тарыырынга дыка ынак. Чеден хар ажыр инектерин боду тудуп, сүт-саанын – саржаг, чөкпек, ааржы, сметаназын белеткеп, ак чемин уругларынга, дуңмаларынга үлеп бээр. Назылай-даа берзе, адак-бышкаан чиигин кижи кайгаар. Эштери-биле тайга-таскыл кезип каттап турда, кымдан-даа дээре. Киш-кулаа, инек-караан кочал-кочалы-биле чыып алгаш, вареньелеп алыр.
Ус-шевер, аъш-чем кылыр кежээ боорундан аңгыда, ырлаар-самнаар база. Ол Тес-Хемниң сураглыг «Туглуга» хоочуннар бөлүүнүң кежигүнү. «Туглугада» эң-не идепкейжи, чогаадыкчы салым-чаяанныг хоочуннар чыылган. Олар кожуунда болуп турар шупту хемчеглерниң идепкейлиг киржикчилери-дир.
Эмма угбамның уруглары шупту эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг. Чаңгыс кызы Елена Марсовна дээди эртемниг, Эрзинде Туризм төвүнүң удуртукчузу, улуг оглу Владимир чолаачы, Алексей – электрик. Угбам 5 уйнуктуг, 4 ачылыг аас-кежиктиг кырган-ава. Ажы-төлү Эрзинде, Кызылда чурттап чорза-даа, авазын чааскаанзыратпайн үргүлчү карактап кээп чоруурлар. Угбам холу чемзиг, эш-өөрзүрек, чугаа-домактыг боорга, ооң бажыңындан чону черле үзүлбес.
Ынак угбавыс Эмма Чорбаевна бо чылдың ноябрь 6-да 80 харлаар. Ынчангаш угбавыска аас-кежикти, узун назынны, каң дег кадыкшылды күзевишаан, ам-даа бистиң аравыска үр чыл чурттаарын йөрээп олур мен.
Оюмаа АРАКЧАА.
Куран суур.
“Шын” №84 2023 чылдың ноябрь 4