1992 чылдың сентябрь 19 – 21-де Чырыткылыг XIV Далай-Лама Тывага келгеш, Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурда бир чыл бурунгаар ажыттынган дуган-бажыңга киргеш, судурлар аразында Алмаз судурну тыпкаш, дуганның ээзи С. Серенот башкыны болгаш дуганны арамайлап айызаан. Оон үнүп келгеш, кудумчуда улуг-биче чон-биле ужуражып, ыдыктыг тариналар номчааш, Хайыракан дааның эдээнге чыылган чон-биле ужуражып, буддизмниң өөредиин сөңнээн. Оон бээр 30 чыл эрткен. Чырыткылыг башкының келген черинде субурганны улуг-хемчилер 2007 чылда туткан. 2012 чылдан эгелеп Хайыракан даан чон ыдыктап, долганып, хороону эрттирип турар.
Хороо дээрге чүдүкчүлерниң ыдыктыг черлерни, дагларны эки бодалдарлыг, шажынчы сеткил-биле тейлеп тургаш, бачыдындан арыгланып, буян чыып, долганып кылаштаары. Ыдыктыг дагны долгандыр тариналарны номчуп, тейлеп, буянныг йөрээлдер салып тургаш, кылаштаарга, угаан-медерел оожургап, сагыш-сеткил арыгланып, мага-бот быжыгып турар. Долгандыр турар каас-чараш бойдус сагыш-сеткилди дам байлакшыдып, төрээн чуртунга бир онзагай хүндүткелди, ынакшылды оттурар.
Хайыракан даанга хороону 2012 чылда делегейде сурагжаан альпинист Маадыр-оол Бартыштанович Ховалыг эгелээн. Маадыр-оол Бартыштанович ол чылын чазын Тибетке чорааш, ыдыктыг Кайлас даанга четкен. Кайлас даан долгандыр узуну 57 км. Шалыпкын кылаштап чоруур кижилер 3 хүн кылаштаар, чыда тейлеп чоруурга, 15 хонук чеде бээр. Хүнезинненип алган, тускай хептиг болур – мурнунда черге чыда тейлээринге эптиг кадыг фартуктуг, хол-хаптарлыг, чиик, быжыг идиктерлиг.
«Кайлас даан чүдүкчүлерниң ыдыктап, долганып турарын көргеш, Тывада база ыдыктыг даглар бар, Хайыракан даан Далай-Лама башкы сүзүглеп ыдыктаан болгай деп бодаан мен. Артында Кайлас даа дег ырак эвес, улуг орук кыдыында, чонга эптиг. Тывага баргаш, хороодан кылып көөр-дүр деп күзел ынчан тывылган» – деп, Маадыр-оол Ховалыг чугаалап олурду. Маадыр-оол Бартыштанович Тибеттиң база бир ыдыктыг чери – Манасаровар хөлүнге четкеш, ооң суун пластик савага чалап алгаш, Тывага келгеш, Сүт-Хөлче куткан база Хайыракан даанга бир дугаар хороо мурнунда чашкан.
Тывага чедип келгеш, ол-ла чылдың алды айның 28-те Хайыракан даанга бир дугаар хороону кылып, долганган. Дагның долгандыр узуну 23 км, кылаштаарга, ортумаа-биле 5 – 8 шак болур. Бир дугаар хороону Маадыр-оол Бартыштанович Ховалыг, сураглыг альпинист Мариана Кыргыс, ол үеде Улуг-Хем кожууннуң чагырыкчызы турган Мерген Анай-оол, фото-чурукчу Май-оол Чооду болгаш Тигран Монгуш 8 шак дургузунда эрткеннер. Ол чоруй, Хайыракан дааның эдээнде субургандан тура дагны долгандыр оруктуң узунун тускай хемчээр аппарат-биле тодарадып, санааннар. Маршруттуң схемазы үнүп келген. Ол схеманы болгаш хороонуң эртер чурумун, ооң ажык-дузазын хороонуң деткикчизи Серенот Станислав Күжүгетович башкы тускай баннерлер кылдыр парлап үндүргеш, субурган чанынга азып тургускан. Станислав Күжүгетович боду хорооларга кээп, чонга Хайыракан дааның дугайында төөгүп, хороонуң ажык-дузазын тайылбырлап чораан. Станислав Күжүгетовичиниң оглу Сайдаш башкы хороожуларга саң өргүлүн салып, мөргүлдерни номчуп бээри буянныг.
2015 чылдың июнь 12-де, кончуг изиг хүнде хороону 20 кижи санныг бөлүк эрткен. Оларның аразында 75 харлыг Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Куулар болгаш эң бичии хороожу 9 харлыг ийиги классчы Арбак Донгак болган.
2015 чылдан эгелеп Хайыракан даан туристер долганып, агаар-бойдустуң кандыг-даа байдалдарында хороолап турарлар. Хороожулар Кызылдан, Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Сүт-Хөл, Мөңгүн-Тайга, Таңды, Чөөн-Хемчик кожууннардан идепкейлиг кээп турар. Пандемия чылдарының мурнунда хороожуларның саны 500 ажып турган.
Хороонуң эртер маршрудунда онзагай черлер бар: үттүг хая, аржаанныг арт, элезинниг хову, долгандыр бойдусту көөр бедиктер. Хайыракан сумузунуң школазынга башкылап турган шажынчы эживис Багаа Байлактың ажытканы даш өттүр үнүп келген ыяш база бар. Ону хороожулар «чуртталгаже чүткүл» деп адап алган. Майда, ыдыктыг Сакадава айының мурнунда болгаш сентябрьда, Далай-Лама башкының кээп турган айында аныяк-чалыы-даа, улуг назылыг-даа кижилер хороолап турар. Хороонуң мурнунда субурган чанынга лама-башкыларның удуртулгазы-биле саңны салып, мөргүл номчуур. 2022 чылдың майда хороонуң мөргүлүнге Тываның Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржу болгаш Цеченлинг хүрээзиниң болгаш өске-даа кожууннарның Даа-ламалары киришкен. Саң соонда хороожулар хүнезиннерин чүктээш, маршрутче үнүптер. Эрткен чылдарда эң улуг назылыг хороожунуң хары 82, а эң бичиизиниң – каш ай турган. Чаштарны авалары, ачалары хойнунда азы ооргазында чүктеп алгаш кылаштаар. Хар-назынның, мага-боттуң белеткелиниң аайы-биле дагны 3 – 8 шак дургузунда долгангаш, субурган чанынга доозар. Хороону чылдың-на үспейн эрттирип турарларның саны хөй. Олар бот-боттарын билир, четкилерде бөлүктежип, харылзажып турарлар. Хороо хүнүнде дагга чедип алыр машина-балгатты дугуржуп алырлар. Дагны долгандыр кылаштап турар үезинде ужуражып, хороонуң хүнүн четтикпейн манап турганын чугаалаарлар. Харын-даа кожа регионнарның туристери хороону тыва чүдүкчүлер-биле кады эртип турар апарган. Бо ханы уткалыг чаагай, чараш чаңчылды эгелээн Маадыр-оол Бартыштанович 2012 – 2015 чылдарның дургузунда дагны 11 катап долганган.
Хороо эрттиреринге таарымчалыг байдалды Улуг-Хем кожууннуң культура эргелелиниң ажылдакчылары тургузуп турар. Бо чазын оларның дузазының ачызында башкыларга ном номчуур чаглактыг олут болгаш кадактарны, хей-аът туктарын баглап азар адагаштарны таарыштыр кылган.
2022 чылдың сентябрь 24-те Чырыткылыг XIV Далай-Лама башкывыстың Тывага келгенинден бээр 30 чыл оюнга тураскааткан хороо болуп эрткен. Улуг-Хем кожууннуң чагыргазының, культура эргелелиниң, Херээженнер эвилелиниң болгаш Кызылдың «Кунпенчецо» хөй-ниити буддисчи организациязының киржикчилери хороону белеткээринге болгаш эрттиреринге организастыг ажылдарны кылган. Олар хороо киржикчилеринге сугну, изиг шайны болгаш быжырган далганны үлээннер. База хороонуң чаңчыл болу берген деткикчилери Эрес, Серенмаа Өлзейлерниң өг-бүлези хороо соонда киржикчилерни хайындырган амданныг рис-биле чемгерген. Саң езулалын Улуг-Хем кожууннуң Даа-ламазы Чинба Еше (Вадим Дагвалдай) башкының удуртулгазы-биле эрттирген. Чаңчылчаан хемчеглерден аңгыда, Далай-Лама башкыга узун назын мөргүлүн болгаш дагны долгандыр кылаштаанының соонда хороожулар делегейде тайбың байдал сайзырап, чонувуска бо бөдүүн эвес үеде быжыг туруштуг, бедик сүлделиг болурун йөрээп, буянын өргээннер. Хороонуң хүндүткелдиг аалчызы Маадыр-оол Бартыштанович Ховалыг киржикчилерни деткип, байыр чедирип, дагны долгандыр кылаштаарда, ажыктыг сүмелерни берген. С. Серенот башкының уруу Саглай 1992 чылда Чырыткылыг XIV Далай-Ламаның Хайыракан суурга бир дугаар туткан дуганга кирип, сарыг шажынның ыдыктыг судурларын тыпканын болгаш чыглып келген чон-биле Чырыткылыг башкының ужуражылгазының дугайында сактыышкыннары-биле үлешкен. База бир онзагай хемчег – Ыдыктыг башкывыстың Хайыракан суурга болгаш дагның эдээнге келгениниң дугайында фотоделгелгени хөй-ниити буддисчи «Кунпенчецо» организациязы чонга сонуургадып, бараалгаткан.
Хороога барык 300 кижи киришкен. Сентябрь 25-те база күзелдиг кижилер хөйү-биле хороо бүдээлин бодараткан.
/ Айлана Балган,
Кызылдың «Кунпенчецо» хөй-ниити буддисчи организациязының
киржикчизи.
Юбилейлиг хороо.
2 октября 2022
81