Чавыт бажың
"Кара-куш оюну көрген сен бе?
Кайгамчык чүве боор".
Аңчылар чугаазы.
Ам черле даң адып, дагаа алгырыпкан. Оон ыңай шөер арга-даа, эрге-даа чок. Мындыг айыылдыг, өлүм-чидим-биле холбашкан херекке Игорь Иргекович, чежемейниң-даа прокуратура ажылдакчызы болза, чааскаан кайын, эмдик аът дег, дывылай бээр. Баштай эш-өөрү-биле сүмелешкен, амдыызында алдынган чегей өчүктерни сайгарган, бар болгаш бооп болур барымдааларның бүгү хевирлерин база уржуктарын чугаалашкан. Адак соонда аңаа ындыг даалганы берген республиканың эң улуг прокурорунга киргеш, истелгени канчаар чорудуп турарын илеткээн.
Илбекти кончуг кичээнгейлиг дыңнап-дыңнап, ол аңаа чаңгыс-ла домак чугаалаан:
– Чазыг кылыр эргевис чок, Игорь Иргекович.
Шын болбайн канчаар, бо дээрге аксиома-дыр. Черле ынчаш эрге-хоойлу ажылдакчыларынга чазыг кылыр хостуг кара тураны кым-даа бербээн. Сула ажылдап, актыг кижилерниң сагыш-сеткилин кергедир болза, ол база бодунуң талазындан кем-херек үүлгедии болур. Ол дээш хоойлу-дүрүм ажылдакчылары боттары хоойлу-дүрүм мурнунга харыысалга хүлээр апаар дээрзи бүгүдеге билдингир. Оон ыңай мындыг чүүл дугайын чугаалап кагза, харын база черле артык эвес турган боор: бир эвес хоойлу-дүрүм ажылдакчызы кижи боду хоойлу-дүрүм хажыдар болза, ооң чажыңы анаа хамаатыларныындан каш катап аар болур.
Коңга хапкан. Прокуратураның килдис ажылдакчызы Игорь Илбек бир шагдаа эштиг келгеш, кыдыг чер Хову кудумчузунуң 13 дугаар бажыңының эжиин соктаан. Ынчан суббота кежээзи турган. Шак орайтаан. "Кара-куштарның" аңаа чыглыр кидин-не үези. Ёзулуг кара-куштар болза хүн үнгелекте, даң бажы шара хере, даш бажы сарыг-шокар турда, арга шимээн-дааш чок, агаар арыг-чаагай турда, эгелээрлер болгай. Хоорайның хирлиг "кара-куштары" ындыг үгүлүүттер-дир, чүве болза-ла чаштынарын, оякталырын бодаар. Дүн-хүн база дивес.
Бажыңче кирериниң мурнунда Илбек серемчилелин база катап-катап хынаан – ооң чазыг кылыр эргези чок дээрзи үстүнде шыйдынды. Шагдаа-биле иелээн чавыс соңга бажындан бакылап көргеннер болгайлар: "оюн" эгелээр кес кырында ышкаш. Ынчалза-даа «кара-куштар»-даа, “бора-куштар"-даа үпчүген чанагаш хирезинде арай-ла калчыпкан хевирлиг, ишкен, тырткан чоруп турганнар. Оозун бодаарга, "ромашканың" бир дугураанын четтиргилепкен ышкаш. Ынчалза-даа орайтааны база ол эвес. Ёзулуг кара-куштар болза даң бажында бичии када ойнапкаш, хүн үнүп кээрге, культурлуу кончуг тарай бээр-ле болгай. Хоорайның бо "кара-куштары" ындыг эвес, бир дүлейлээнде, даңны атсы дүлейлээр. Эр "кара-куштар" харын арамныг, акша-көпееэ эвээжеп орда, идепкейи чавырлып эгелээр, а “боралары" акша эвээжээн тудум, улам хунаажып, карак-кулаа көзүлбестеп, шыданмастап, "караларының" кырынче шурап туруп бээрлер.
"Кара-куштар" ойнап эгелээн дээрзин ылап билип алганда чүү боор, прокурор биле шагдаа эжикти ам мырыңай тепкилей бергеннер. Дыка үр иштинден ажытпаан. Чеже-даа “дүлейлээн" болза, "кара-куштар" база серемчилелдиг амытаннар болган-дыр.
Шаг болганда, эжикте бир “бора-куш" алгырган:
– Кым сен?
Ындыг айтырыгга Илбек белен болган:
– Антуан-дыр мен.
Кыс үн салдыкпаан:
– Семис кас эъди эккелдиң бе?
– Бичии чүве бар-ла, эмдик теведе чүү боор, ам дораан мунуптар-ла бис ыйнаан – деп, Илбек харыылааш, эжиниң кулаанга сымыранган. – Кас эъди дээрге чыдыг чашпан-дыр, теве мунары дээрге, ону тыртары-дыр.
"Бора-куш" үргүлчүлээн:
– Бисте кумарлаан "куштар" база бар.
– Ажыт, ажыт! Кире-ле берзимзе, дораан соктунуп алыр бис.
База эжинге сымыранган.
– "Кумарлаан" дээрге, чашпан төнген, ат болган, "аараан", "чүдээн" дээни ол-дур, а чашпан тыртарын соктунар дээр.
– Чааскаан сен бе, Антуан?– деп, иштинде кыс алгырган. – Ындыг болза саарзык-тыр сен.
– Саарзыы хамаан бе? "Ромашкага" ажырбас ийик чоп?
– Ынчаарга оода “көк-бүүректериң" бар бе?
– Хөй акша дээри ол-дур – деп, Илбек сымырангаш, уламчылаан. – Ажырбас, "көк-бүүректерим"-даа, ак-бүүректерим-даа бар, харын чедер болгаш артар. Аартыктаар болзуңарза, "бора-кужум" база бар.
– Кымыл?
– Анжелика-дыр.
– Ажырбас, ажырбас, кирер силер. Бис чүгле кас эъди чиген эвес, кас үзүн база арбыдадыптывыс. Базырар чүве эккелдиңер бе? Кишкалар сыгырып тур.
– Бичии-бичиини эккелдивис.
Эжинге:
– Кас үзү дээрге арага-дыр, базырар чүве дээрге ызырар чүве-дир, закуска. Кишкалар сыгырып тур дээрге ишти-хырнывыс аштап тур дээни ол.
– Өшкүлер көзүлбейн тур бе?
– Чок, чок-турлар. Оларны көрүп каан болза, бээр чүге кээр ийик бис, дораан си, куйт дээр болгай бис аан.
База-ла эжиниң кулаанга:
– Шагдааларны "өшкүлер" дээр улус. "Си", "куйт" дээрге, соксаар, дезер дээни ол-дур.
Эжик аксында уругже:
– Ам кажанга дээр чарык деспи соктаар улус бис. Чырс кылыксаарывыс база аажок.
– Адыр-адыр, өңнүг телевизорну ам дораан көре бээр силер.
Илбек чанында эжиниң кулаанга сымыранып четтигипкен:
– "Өңнүг телевизор" дээрге чыдыг чашпан соонда каракка көстүр элдеп-эзин өңнүг дүрзүлер-дир, галлюцинация.
Ынаар эжик тыртыыжы кыңгырт дээн соонда, хаалга ажыттына берген. Катканың, кайын Антуан, Анжелика боор, бирээзи хамааты, өскези шагдаа ийи кижини көрүп кааш, эжик ажыткан чанагаш кызыжак бажың ишти сыңмас кылдыр кускуннапкан.
Эжик соктаан дааштан "кара-куштар" черле арай сезик апкан турганнар чадавас, олар колдуунда идик-хептиг болганнар. Чүгле ийи-чаңгыс оолдар-кыстар чолдак ырыктааштарлыг, эмиг хаптарлыг. Чамдык уругларның кара-кара допшуларлыг хөректери халбаңнашкылаан, шилеге ирттер кудуруктары-ла.
Өске кижилер көрүп кааш, кыпсынчыг кылдыр кышкыржыпкаш, чанагаш кыстарның чамдыктары оруннарда чоорганнар адаанче агараш дигилээннер, бир өскелери холга таварышкан-на хеп дүрзүлүг чүвелер-биле эмиг-төжүн дуй тудупканнар, четтикпээннери холдары-биле хөректерин хүлүй куспактангылааш, эвеген дөңмектерин ыяк кыскылааш олургулапканнар.
Танып каан болур ужурлуг, сарбашкын ышкаш, дүктүг хөректиг Ясир холдарын дайынчы байдалда тудуп алган, Илбектиң баарынга кылаштап келгеш, диштериниң аразы-биле шыылаан:
– Полундра! Салчактарның бажыңын дилеп чор силер бе, гражданин начальник? "Өшкү" база эдертип алган, аайлашкан-дыр бис харын, саамчааныңар кончуг болза, борта "ромашкалап" ап болур силер. Бисте корумкалар чедер болгаш артар, чегдирип-даа болур бис, артар болгаш чедер, ачыладып-даа болур бис.
– "Ромашкаңарны" танып каар чадавас боор мен, а бо "корумка" деп чүңерил, дээрги Ясир Арафат?
Ясир көп-белдиринден ыяк кыскылап алган ак эъттиг кыстарже салаазын шак кылгаш чугаалаан:
– Бо “бора-куштарны" корумкалар дээр. Көрүп тур ышкажыл силер, гражданин начальник. Бо бүгү силерге таарышпас, бүттүнмес херек-тир ийин.
– Болзун! – деп, Илбек ам-на шыдашпайн хөректээн. – Бис силерниң “кара-куштап" ойнаар корумкаларыңар эвес-тир бис, күрүнениң эрге-хоойлу черлериниң ажылдакчылары. Дөгереңер хеп-сыныңарны кижизиг кылдыр кеттиниңер, канчаарга-чоорга-даа кижи-бүрүстер эвес-тир силер.
– Ооң соонда, эргим хүндүлүг эрге-хоойлу ажылдакчылары?
– Чүнү канчаарын чогуур черге баргаш чугаалап бээр бис.
– Чүнүң дугайын? "Ромашка" дугайын бе, гражданин начальник?
– Ол-даа дугайын дижик.
– Ол бистиң хууда херээвис-тир. Силерниң корумкаларыңар-биле "ромашкалажып" турган эвес бис, силерниң аңаа сагыш човаан херээңер чүл?
– Бистиң херээвис, эш Ясир! Силерниң ёзулуг ат-фамилияңарны билбес мен, ынчалза-даа удавас биле бээр мен, бодуңар-ла чугаалап бээр силер.
– Албадаар, шаажылаар силер ыйнаан?
– Чок.
– Мен белен мен.
– Хоойлу мурнунга хамааты бүрүзү харыысалгалыг.
– Көргей-ле бис.
– Кеттиниңер!
Ясир баштаан ийи-үш кижи Илбекче хөме халчып келген. Кымның холунда – бижек, кымныында – моң, кымныында– шил. Ынчага дээр ыыт чок турган шагдаа шыдашпаан, холунуң боозун ушта соккаш, дээвиирже ийи улай берипкен. Бажыңче ам бир каш шагдаа кире халчып келген.
"Кара-куштар"-даа, "бора-куштар"-даа кеттинер ужурга таварышканнар. Дөгерезиниң холдарынга демир саактар кедиргилепкеннер.
– Бисти чүү дээш?..– деп айтырыг-ла бо.
Харыы кыска болган:
– Орта баргаш тодарадыптар бис, ынчан билип алыр силер.
"Кара-куштарны" даштын машина манап турган. Ойнаан "куштар" ону эскербээн болганнар, хөлүн эрттир "дүлейлеп" калган.
Шагдаалар салбырга келген дораан бир дугаарында-ла кыс "куштарны" шээр аарыглар эмнелгезинче чорудупканнар, эрлериниң таакпыларының хаптарын хавыргаш, карманнарының дүптерин кактап алганнар. Амдыызында ол-ла чедер, ооң соо база көстү бээр.
Ам ол чывактыг он үш дугаар бажыңга Илбек биле шагдаа иелээ артып калганнар. Дөгерезин көргеннер. Таакпы сыптарын, шүдүнзе ыяштарын, стаканнарны, шай хайындырар хөнектерни шуптузун көргеннер, херек дээнин ап алганнар. Олар шаа барып, кыңчыктырбас барымдаалар болур ужурлуглар.
"Көөрүңерге-ле, чавыт бажың, ооң шалазының адаанда хос чер база бар болгай”. Ынчан Илбектиң угаанынга ындыг бодал кире хонуп келген. Ол дээрге агаардан дүжүп келбээн, бир-ле ооң адынга келген тывызыксыг чагаадан одуруглар ышкажыл. Бажың ийи-ийи соңгалыг, ийи бичии өрээлдиг болган. Печка чанында подвал аксы бар. "Эрээн-шокар демдек салган элдептиг чагаада" бижээни черле шын. Ону ажыдыпканнар. Хос чер оранчок улуг болган, ийи өрээлдиң шалаларының адаанче депшиле берген. Ында сээнни базыптарга, артында сайгылгаан чырый берген.
– Карак-ла бо, артында электрижидип каан – деп, Илбек демдеглээн.
Ирий берген-даа болза, шалалыг, манза ханаларлыг подвал болган. Мындыг черге чүгле картошка шыгжаар хамаанчок, "кара-куштар" дүннеп-даа, харын чайлыг ”ромашкалажып”-даа болур. Подвал иштин үрде аштавааны черле билдингир, каракка илдең. Ында чолдак манзалар, хендир быжындылары чыткылаан. Арага шили мырыңай-ла ос-хорум, чамдыктарының моюннары одурук-одурук. Оларны чүге-ле ыяап хыл-боостааларындан оора шаап турган чүвел?
Илбек подвалдың бир ханазын шинчилеп көрүп турарга, ону оңгаштай казып турган ышкаш болган. Оон катап хөмгеш, бетинден өл довурак-биле хөме идип каан. Илбек хүүрек туржук, калбак ыяш безин ажыглаваан, орта холу-биле дээптерге-ле, довурак төктү берген. Оон эрги идик-хеп аймаа уштунуп келген. Эр чүвүрлер-даа, юбкалар-даа бар болган. Ылаптап көөрге, хүрең будук истери бар ышкаш, демдектер чораан. Ында кыскаш-даа, хүл ускуужу-даа чыткылаан. Бо бүгүнүң каразынчыы анаа каракка-ла илдең. Мындыг улуг "олчаны" анаа каап болбас. База катап машина кыйгыртыр ужурга таварышканнар. Ону амдыы шагдаа портативтиг рация дамчыштыр дамчыдыпкан.
Оперативтиг ажылдакчылар чугаалашкаш, Хову кудумчузунда ол шорулгактыг бажыңны амдыызында хайгааралга алыр дишкеннер. Өлүрүкчү кем-херектиң дадарык илчирбези ында хөмдүнген чадавас. Ооң эге демдектери даартазында-ла көстүп эгелээн: эр, херээжен хептерде оңа берген хүрең истер кижи ханы болганын экспертиза бадыткаан. Ийи дугаар бөлүктүү дээрзи безин доктааттынган.
Аныяк прокурор Илбек бодап турарга, өлүрүкчү кем-херектиң дүргээ ам-на частып эгелээн ышкаш. Ынчалза-даа чигзиниглер, дадагалзаглар, чөрүлдээлер деңзи караан ам-даа чаяр болган. Бети кыдыы ам чаа туттурган эр, кыс "кара-куштар" чүлерил? Анаа-ла дашка дайзыннары бе? Азы өктерээн шээр аарыглар тарадыкчылары бе? Азы наркоманнар бе? Азы өлүрүкчүлер бе? Оларның чогуур чадаларын хоойлуда айыткан хуусаа иштинде тодарадыр болгаш бир шиидин тывар: хостаар болза хостаар, хоругдаар болза хоругдаар. Υш дугаар орук бердинмээн. Актыг кижилерни буруудадыр эрге чок, буруулуг кижилерни агартыр эрге чок – хоойлуда айтып каан артап болбас "алдын өрген", дээп болбас "демир өрген" ындыг. Кижиниң хостуг эргези деп ыдыктыг билиг бар, далашпас болзуңза, бодуң буруудап болур сен. Далаш чокка далажыр.
«Japan»
"Кызар идик
хозар кадайдан дора".
Улустуң чугаазы.
"КЕЗЕМЧЕ ХЕРЭЭ №2 – 114/92
РСФСР-ниң Кеземче кодекизиниң 103 болгаш 17 – 103 чүүлдеринде көрдүнген кем-херектерни үүлгеткен А.С. Монгуш, М.-М.О. Ховалыг, М.И. Күжүгет, Ш.Х. Күжүгет, С.Б. Сарыглар, А.Э. Салчак, Р.В. Ондар, Я.Д. Монгуш, А.-Ч.Т. Ооржак, А.Н. Куулар, М.К. Ондар, И.Ч. Иргит оларны буруудадыр херекти 1992 чылдың январь 20-де оттурган".
Кызыл хоорайның Хову кудумчузунда 13 дугаар бажыңның подвалының иштинден тывылган боттуг барымдааларны идик-хеп, хер-херекселдер аймаа суд-медицина экспертизазы тодараткан соонда, мындыг херекти көдүрер дугайында шиитпирни республика прокуратуразының ажылдакчызы, бирги класстың юризи Игорь Иргекович Илбек үндүргеш, истелге бижилгени ажыткан. Ооң хажыт чок болгаш кыңчыктырбас чылдагааны болза дараазында херечиниң өчүү болган. Ол дугайында мындыг протокол тургустунган:
"ХЕРЕЧИНИҢ ӨЧΥΥ
1992 чылдың июнь 18-те байысааган.
Херечи Светлана Николаевна Доспаң – качыгдаан кижиниң иезиниң ортун дуңмазы, 1950 чылда төрүттүнген, тускай ортумак эртемниг, өг-бүлелиг, "Шеңне" деп коммерциялыг төпте ажылдап турар.
Шериг албанын эрттирген соонда, Андрей Маадыр-оолович Биче-оол шагдаа черинге бир чыл ажылдааш, 1986 чылда Хабаровскунуң милицияның дээди школазынга өөренип кирген. Ону 1990 чылда дооскаш, Кызыл хоорайның шагдаа килдизиниң байысаакчызы апарган. Кызымак, биче сеткилдиг, туруштуг аныяк кижи.
Андрей 1992 чылдың декабрьның 23-те дүъште бажыңынга чемненип алган. Ооң соонда көрбээн мен...
Байысаакчының айтырыгларынга херечи С.Н. Доспаңның харыылары: Айтырыг: А.М. Биче-оол 1992 чылдың декабрь 23-те кандыг хептиг чорутканыл?
Харыы: Куу өңнүг кышкы пальтолуг, дииң кежи бөрттүг, аргып каан чылыг уктарлыг, оларның иштинден бөдүүн уктар база кеткен, моюн-долгаарлыг. Алгы савыяа кара хол-хаптарлыг, "Электроника" деп хол шактыг, кышкы чылыг майыктааштарлыг.
Айтырыг: Ол хептерниң каяа бүдүргенин тодаргай чугаалап болур силер бе ? Мындыг боттуг барымдаалар кем-херек истелгезин дүргедедир дээрзин силерге чугаалап каары артык эвес боор.
Харыы: Орта сагынмайн тур мен. Пальтозу, бөргү, холунуң хаптары бистиң бүдүрүлгевистии боор. "Электрониканы" кым-даа билир. Майыктааштарны каяа кылганын кɵрген мен, даштыкы идиктер чүве. "Саян" универмагындан кады садып алган бис, өртээниң чартыын мээң ашаам төлешкен кижи. Ында "Japan" деп каан латин бижиктиг этикетка чораанын ылап номчаан мен...
Ол-дур, арагалаар, наркоманнаар, яңганнаар чорукту чаза шаварынга “Ргеsident” деп сигаретканың шала тырткаш октапкан төжү согун молдуруу болган болза, ам өлүрүкчү кем-херектен когараан кижиниң ийи идии буза теп үнүп келген.
Өлүрүкчү кем-херек үүлгедииниң дүргээ, чазын чылан дунчузу дег частып эгелээрге, Игорь Иргекович иштинде өөрүп-даа, идик дугайында болбаазын бодал бодап орган: хөөкүй идикти кым-даа хүндүлевес, кым-даа камнавас, ону кижи болганы малгаш-баларга борап, хая-дашка оя теп, тротуарга эледир сөөртүп чоруур, ол хирезинде идик кымга-даа хомудавас, кижилерге улдуңу дежилгиже, ээжээ чирилгиже бараан болуп турар. Ам көрүңер даан, өлүрүкчү кем-херекти безин чаза теп үнүп келген, чогаалчы болзумза, идиктерге йөрээлден бижип көрзүмзе...
Хоругдалда "кара-куштарның" эң бичиизи, назы четпээн Индира Иргитти байысаарда, Илбек кижизидилге методун билдилиг ажыглаан:
– Индира, адыңның чаражын безин бодап көр даан, ындыг кижи канчап кем-херекке боражы бергениң ол? Мындыг өл-чаш назыныңны элекке үреп алырыңга, болур чүве бе? Кижи чырык чер кырынга чаңгыс катап чурттаар болгай, ону төлептиг, чараш кылдыр эрттирер херек. Мээң, сен ышкаш, бичии кыс дуңмаларым база бар, ынчангаш сени кээргеп, баш удур сагындырып олур мен. Бир эвес арагалап, кара-таакпы тыртып, яңганнап турган болзуңза, бир эвес өлүрүкчү херекке киришкен азы киришпээн-даа бол, ону көрүп турган болзуңза, чажырбайн, дөгерезин чугаалап бер. Бо хамык кем-херектиң баштыңчылары кымнарыл? Андрей Биче-оолду кым өлүрдү. Ону сөглеп бербес-даа болзуңза, сөглеп бээр-даа болзуңза, ол өлүрүкчү херекке киришпээн-даа болзуңза, киришкен-даа болзуңза, буруулуг кижилерни дөмей-ле тып алыр бис. Ынчан сээң херээң аартаар, кара-бажыңга хөй чыл олурар апаар сен. Бир эвес сен бо бүгүнү дөгерезин ак сеткилдииң-биле чугаалап бээр болзуңза, истелге чорударынга биске дузалаар болзуңза, хоойлу сеңээ чиигелдени көргүзер. Бодап көр даан, он беш харны чаа-ла ашкан чаш уруг-дур сен, чуртталгаң ам-даа мурнуңда, ону эдип, моон соңгаар-даа арыг-чаагай, аас-кежиктиг амыдырап болур сен. Ол чүгле сээң бодуңдан хамааржыр, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, аксың кежии – бодуңнуң холуңда. Эки боданып көр, кара-бажыңга хөй чылдарда олургаш келириңге, сени кым кадай кылырыл? Үе-чергең дөгере өгленип-баштанып чоруй барган болур. Эгел чааскаан чеже караңнаар сен. Кыс кижи, ие болур аас-кежиктиг кижи чаагай салым-чолун канчап оскунар чүвел?
Ынчага дээр доңгайып алгаш, ыыт-дааш чок ишкирнип орган Индира Иргит харлыктыр ыглапкаш, кышкырган:
– Мен өлүрбээн мен!
Уругга эде боданыр чай бербес дээш, Илбек айтырыгларны улаштыр-улаштыр дааштай-ла берген:
– Кым өлүргенил?
– Улуг оолдар.
– Уруглар база бар бе?
– Дузалажып турганнар.
– Аттары?
– Айхүн, Ясир, Алдын-Мөңгүн...
– Кыстардан?
– Маргарет, Алдын-Чечек, Аржаана...
– Сен чүнү кылып турдуң?
– Мен анаа-ла шилдер, манзалар ап берип турдум.
– Чүге?
– Таакпылаан уруглар мени албадап турдулар.
– Ынавазыңза?
– Олар мени эттээр, согар...
Илбек хенертен айтырыглар салырын соксадыпкан.
– Сен ам барып дыштанып ал, Индира – деп, Илбек чымчак үн-биле чугаалаан. – Оожургап ал. Эки бодан.
Индира Иргиттиң өчүү амдыызында ооң-биле четчир деп Илбек шиитпирлээн. Протоколду бижээш, херектенге номчуткаш, адын салдырып алган. Сээнни базыптарга, шагдаа кирип келген. Байысааткан кижини чорудупкан. Оон телефонну көдүргеш, Рональд Ондарны киирип кээрин шагдаалардан дилээн.
Рональд Ондарның кортуу илдең, кабинетке күске кедээн маны-ла дег, дис баштап кирип келген. Илбек чогуур сагындырыгларны чугаалааш, аңаа адын салдырып алган.
– Кроссовкаларың уштунгулап калган-дыр, соп алган кижиңниң импорттарын чүге уштуп албааның ол?
– Мен ужулбаан мен.
– Кым ужулганыл?
– Маадыр Күжүгет. Идиктерин база, уктарын база.
– Уштурун уштуп алгаш, ындыг маадыр кижи идиктерни чүге октапканы ол?
– Буттарынга сыңмаан.
– Өскелериңер чүге албааныл? Сен база?
– Өөктери сөгүк болган, оон ыңай кудумчуга улус танып каар дээш, корткан бис.
– Чүү дээш?
– Ховар идиктер чорду. Даштыкы.
– Кандыг маркалыг?
– Япон ышкаш болган чүве.
Оода ол Маадыр аттыг кижиниң кортуун аа? Ындыг, хайындырып каан буга куйгазы дег, сири-кавыны ада-иези чүге ынчаар адап каан барасканнар боор.
Сөөлгү каш хүннерде Илбек ол дерзии өлүрүкчү кем-херектиң дүгүнден сирбектээш, бажын хирээнди иштинден ушта соп алган ышкаш болчук. Ам ийи кулактан туткаш, хөрээнге чедирип алза-ла, ужур бар. Оон чүү боор, ийи холдан алган соонда, чылбыргай тооргана дег, күүстеп үндүрүпкей-ле. Ынчалза-даа ындыг белен, күүстээш-ле ушта соп ап турар боос чок болган.
Сөөлгү байысаалгаларның бижимелдерин Илбек катап-катап хынамчалыг номчуп көөрге, ооң хоругдап алганы "кара-куштарның" аразында кандыг-ла-бир арга-биле харылзажып, өчүктерин таарыштырып ап турары илдең апарган. Чүл дээр болза чамдык шын өчүп турар кижилерже кыжангылаар азы бүгү херекти чаңгыс кижиже чууй каапкаш, өскелери агарып үне бээр дээн оралдажыышкыннар билдинип келген. Оларның канчап ынчаар харылзажып турарын тодарадып алыры көзүлдүр-ле берге болгаш болдунмас чыгыы.
А.М. Биче-оолду өлүрген үүлгедиишкин ужун хоругдаттырган кижилер чаңгыс-чаңгыс өрээлдерде чытпайн турар, ындыг “тамчык" хандырар байдал кара-бажыңда база чок. Ынчангаш олар өске херектеннер-биле холуй удуп турарлар. Оларның, өске херектеннерниң, аразында чиик херектиг, хайгаарал адаа-биле-даа бол, ол-бо үнүп-кирип, улустарынга ужуражып турар кижилер-даа бар. Оон бир "салгын" хадый берип болур. Оон ыңай, хоругдал чериниң хайгааракчылары база кижилер-ле ыйнаан, кертик чүве чүгле теве эвес-ле болгай.
Херек мындыг хевирлиг мыңгырлып келирге, Илбек тоол шагда дег, эртенден кежээге чедир, кежээден эртенге чедир боданып келгеш, "кара-куштарның" боттарының аразынга чагаа-бижик-биле харылзажырын, харын ону деткиирин кара-бажың хайгааракчыларынга сүмелээн. Бо байдал хоругдал чериниң иштики чурумунга дүүшпес чадавас. Ынчалза-даа дүрүмнү сагыырындан, аңаа чагыртырындан, ону удуртулга кылырындан аңгыда, эрге-хоойлу ажылдакчызы кижи бүрүзүнүң бодунуң тускай арга-дуржулгазы база турар. Бир эвес ол хоойлу-дүрүмче холгаарлай бербес болза, ында буруу чүү деп? Ооң-биле кады Илбек чаңгыс чүүлдү хайгаарал даргазынга чагаан: бир эвес "кара-куштар" бот-боттары бижик-биле харылзажы бээр болза, оларның чагааларын фотоплёнкага тырттырып ап турарын дилээн. Ынчангаш портативтиг фотоаппаратты аңаа арттырып каан.
Түңнел үр манатпаан. Ол чокка-ла четтикпейн, элдеп-эзин үттер, эжиктер, соңгалар, "аастааш-үңгүрлер" дилеп турган "кара-куштарның" болгаш "бора-куштарның" аразынга хайныышкынныг чагаа-харылзаа эгелээн: ажык-даа, чажыт-даа, оон туржук ынакшылдыы безин бар.
Кызыл-Эник КУДАЖЫ.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25