| ПРОЗА |
Кызыл-Эник КУДАЖЫ.
“Шын” солуннуң 1964–1967 чылдарда кол редактору
Илбек
“Эрниң эрези эндевезе, эжен-даа боор,
Элдиң чарыы бузулбаза, хая-даа боор.
М. ИДАМ-СҮРҮҢ.
Бок төгер, ишти куруг доскаар чанынга шагдааларның түрү бастырып келгени орус улустуң мынчаар чугаалаарынга хөлчок дөмей болган: "Чогуш соонда чудурук чайган херээ чок", "Озалдаан-дыр силер, поезд шагда-ла чоруй барган" азы оон-даа ажыг сөстерлиг "Орайтаан-дыр силер, эмчи, аарыг кижи өлүп калган-дыр". Тывалар база оон дора эвес одаар: "Аъдыңар арыпкан-дыр".
Демир доскаар чанынга артып калган шагдаа ажылдакчылары кылып болгу дег ажылдарны дөгерезин туюлунга чедир күүсеткеннер: хол, бут истерин көргеннер, херечи болур эт-сеп, идик-хеп аймаан дилээннер, хан дамдыларын тыварын оралдашканнар, янзы-бүрү хемчээлдерни кылганнар, чурукка тырттырганнар, херечилерни байысааганнар, оларның чугааларын үн бижиир аппараттарга быжыглааннар.
Шагдаалар, эксперттер, оперативтиг бөлүктүң киржикчилери ол демир доскаар иштинден тывылган онза болуушкуннуң (ОБ-ниң) дугайында огулуг-ла барымдаалар тыппааннар. Өлүрткен кижини черге хөөп кааптар (ону чазыйлаан адыг безин тып кээр), дошта хараалчаже киир октаптар (чазын хем үндүр чалгыптар), тайгада кадыр-берт черлерге чажырыптар, оон кедерезе, таныттырбазы-биле бажын кезип аппаар (оранның кускун-саасканы айтып бээр) дээн ышкаш, бүрүлбаазын таварылгалар хөй-ле тургулаан. Ынчалза-даа бо дээрге ховар, тывызыксыг херек болган – өлген азы өлүрткен кижиниң сөөгүн хөйге көзүлдүр оорлап аппарган.
Бир хүн эрткен – сураг. Ийи хүн эрткен – сура-аг. Үш хүн эрткен...
Игорь Иргекович Илбек. Шак мындыг ховар болгаш харын хөктүг, бир-бир сактырга, “и"-лерни өжегээр аяннаштыр чыып каан, мырыңай-ла шүлүксүг фамилиялыг, бичежек дурт-сынныг шевергин кеттинген аныяк кижи республика прокурорунуң кабинединге кирип келген. Тыва Республиканың прокурору. Бо улуг эрге-дужаалга, бо кижи бодаарга, кашты көрүп кажараан, хөйнү көрүп көгерээн бажының дүгү агара берген, хырнында бүдүн хырбача суп каан чүве дег, шелегер ижинниг, арын-шырайы акшаан, адак-бышкаа аартаан кижи олурар ышкаш. Ынчалза-даа делгем кабинеттиң ажыл кылыр улуг столунуң артында Илбектиң үе-чергези хире, оон-даа аянныг кеттинген, бичежек мага-боттуг аныяк оол (аныяк оол харын) олурган.
Ийи аныяк кижиниң кайызы-даа хамааты хептиг болган. Бир эвес албан хевин кедипкен болза, чежемейниң-даа аныяк эр турзажок, республиканың эң кол прокурорунда үшкү чергениң күрүне чөвүлекчизиниң азы шериг дужаалче "очулдурарга" генерал-майорнуң ылгавыр демдектери чаштынып чыдарын кижи болганы эскерер арга чок. Игорь Илбек албан хеви-биле каастанып, погоннарын кадап алырга-даа, ында кижи магадаар хире онза чүве тывылбас – анаа-ла прокуратура ажылдакчызы, ийе, эки-ле чүвези бо: юрист дээди эртемниг, ажылының стажы мырыңай пат, чаа-ла ийи дугаар чыл чоруп турар.
Республика прокурору аныяк ажылдакчызын бодунга эпчоксундур-ла хүндүлеп адаан:
– Игорь Иргекович, бээр чоокшуладыр саадап көрүңер.
Хана кыдыын дургаар шууштур салып каан сандайлардан олут дилеп бар чыткан Илбек улуг прокурорнуң баарында чымчак диванче дүлнү берген.
Борта дыштанып удуп-даа болур олут-тур деп иштинде боданып четтигипкен.
– Четтирдим.
Республика прокурору ажыл-херекче дорт-ла кирипкен:
– "Доскаар иштинде херекти" билир силер, Игорь Иргекович.
– Билир мен, чүгле дыңнаан мен.
– Ол херекти ап алырыңарны сүмелеп тур мен.
Илбек орта арай ызыртына хона берген:
– Мени ону шыдаар деп бодаарыңар ол бе?
– Ынчаарга ам, силер ону шыдавас болзуңарза...
– Илбектени берзимзе, канчаар силер – дээш, Илбек хүлүмзүрүүрүн оралдашкан, ынчалза-даа оон чүве үнмээн.
– Илбектенип эвес, илбектеп алыр ужурлуг силер, Игорь Иргекович – дээш, республика прокурору аныяк ажылдакчызының төнчүзүнге чедирбейн барган хүлүмзүрүүн чазык болгаш хөглүг уламчылаан.
– Адыңар база тааржыр-дыр, Илбек дээр. Кем-херек истээринге чаяаттынып төрүттүнген боор силер. – Оон ыңай албан ёзузунуң удуртукчу аяны-биле чугаалаан. – Ийе, билип-ле олур мен. Херек нарын, дуржулгаңар эвээш. Ынчалза-даа, чүү дээр ийик, Игорь Иргекович, бөрүден коргар болза, алаак кирген херээ чок дээр але. Бис, прокуратура ажылдакчылары, шыдавас болзувусса, ону өске кым-даа кылбас.
– А шагдаа ажылдакчылары?
– Олар истелгени чорудуп болур харын. Ынчалза-даа, бирээде, качыгдаан кижи шагдаа ажылдакчызы болуп турар-дыр, ийиде, билир-ле болгай бис, өлүрүкчү херек-тир.
Илбек улуг тынган.
Республика прокурору олудундан туруп келгеш, өрээлиниң иштинге аай-дедир кылаштап тура:
– Улуг тынган херек чок, Игорь Иргекович. Ынчаар болзувусса, ийи дугаар байысаакчы база улуг тынар, ооң соонда мен база. Бистиң өгбелеривис чүү дижир ийик, ийе-ийе, думчукка тулганда, бызаа сугжу. Чок, ол-даа арай чогуур черинде эвес чугаа болду. Силер дээрге думчуунуң үдү чок буга эвес-ле болгай силер, Игорь Иргекович. Эртемиңер чедер, эвээш-биче-даа бол, дуржулгаңар бар. Чедиишкинни күзедим.
Илбек база туруп келген. Ол моон өске чугаа тывар арга чок болган:
– Четтирдим. – Чаңгыс-ла сөс эвээш ышкаш боорга, база немеп каан. – Меңээ идегелиңер дээш.
Байысаакчы эр бодунуң удуртукчузунуң олче сунган холун тударга, аныяк кыстарныы ышкаш, бичии болган, салаалары артында чиңге-чиңге. Улуг мага-боттуг мен деп, Илбек мактанып шыдавас кижилерниң бирээзи турган, ынчалза-даа республика прокурорунуң сунган холу ооң база-ла бичии адыжынга чаштына берген, "Чанчын кижиниң холу ындыг, чууртууш дег, бичии болур чүве-дир аа – деп, Илбек дужунда боданган. – Ынчалза-даа күжү кончуг-дур".
Илбек эжикке бар чорда, улуг прокурор доктаадыпкан:
– Игорь!
Ынчаар адаарга, Илбек аажок таарзынган. Ам сактырга, республика прокурору кандыг-бир дошкун генерал эвес, ооң чоок эжи ышкаш апарган.
– Дыңнап тур мен – дээш, Илбек эгли дүшкен.
– Сеңээ бүгү талазы-биле дузалаар бис – деп, республика прокурору ам Илбекке "сен" деп чугаалаан. (Ол аян база аңаа улам эргим кылдыр дыңналган.) – Херек болза, иштики херектер-даа, айыыл чок чоруктуң федералдыг албан чериниң сайыттары-биле-даа дугуржуп каан мен. Оон ыңай кандыг күштер херегил?! Мээң-биле доктаамал харылзажып тур.
Илбек кабинединге баргаш боданырга, баш муңгаш херек болган. Ооң ол өлүрүкчү херек ышкаш, нарын үүлгедигни истээринге даяныр баганазы, тептинер чадазы, туттунар дергизи кайыл? Оларны барык-ла чок деп болур. Бар-ла херечилелдер бо: бок төгер демир доскаар, артында үнү чок качыгдаан кижиниң, тодаргайлаарга, Андрей Маадыр-оолович Биче-оолдуң кыска намдары – ол-ла. Ам-на Шерлок Холмс болза. Оода Кони-даа, Лев Шейнин-даа.
Мындыг таварылгада Шерлок Холмс-даа болза, мынчаар эгелээр турган чадавас, оода кандыг-бир курусук болза, аңаа торгу удазыны дег, ораажы-ла бээр. Аныяк байысаакчы доскаар чанынга баштай келген херечилерниң ындыг-ла идегелдиг эвес өчүктеринге, ОБ болган черни көрген шагдааларның протоколдарынга онза доктааваан, качыгдаан кижиниң намдарындан ужук үндүрер деп ол шиитпирлээн. Илбектии-биле алырга, кижиниң хууда төөгүзү, ооң сөөлгү шакка чедир чуртталгазы хөйнү чугаалап бээр ужурлуг.
Бок төгер доскаар иштинге чыткан кижиниң мөчү-сөөгүн танаан, ооң ада-иезин билир, оларже долгап, ол-бо дүүреп маңнап турган херээжен кем-херек дүргээн чазарынга эге базымны берген. Оон-на Илбек качыгдаан кижиниң иезинге чеде берген. Илерээни болза: ол чаа кижи ортузу ажа дүжүп чоруур аваны Галина Николаевна Биче-оол деп адаар болган. Тываның ном үндүрер черинде албан хаап ажылдап турар. Тыва, орус дылдарның кайызынга-даа арыг чугаалаар. Ада-иези республиканың көдээ черлеринге ында-хаая ажылдап чорза-даа, колдуунда Кызыл хоорайга чурттап чораан. Ынчангаш уруу ийи дылдыг. Качыгдаан кижиниң адазы – Маадыр-оол Донгакович Биче-оол. Ол шыырак дээн спортчу чораан, ол-ла аайы-биле республиканың болгаш Кызыл хоорайның күш-культура болгаш спорт органнарынга удуртур эрге-дужаалдарга ажылдап үр болган.
Ол демир доскаар чанынга маңнап келгеш, оглунуң өлүг мөчү-сөөгүн көргеш, чеже-даа спортчу болза, ооң чүрээ шыдашпайн барган.
Оглунуң дугайында Галина Николаевнаның чугаалааны:
– Андрей шериг албанын эрттирген соонда, бир чыл ажылдаан. 1986 чылда Хабаровск хоорайда шагдааның дээди школазынга өөренип киргеш, 1990 чылда чедиишкинниг дооскан. Өг-бүле тутпаан.
Галина Николаевнаның кады төрээн дуңмазы Светлана Николаевна Доспаңның дыңнатканы болза:
– Андрей душтуктуг турган.
Аңаа улай Галина Николаевнаның чугаалааны:
– Андрейниң мөчү-сөөгүн көрүп кааш ыглап олурумда, демир доскаар чанынга бир аныяк уруг халып келгеш, база карааның суун ижип шаг болду. "Чүү кижи сен?" деп айтырарымга, “Андрейниң душтуу-дур мен, өгленир болган улус бис" дээр чорду. Оон "Андрей ада-ием-биле таныштырар мен деп-ле турду, а мен дээрге соңгаарладып-ла турдум ийин. Кай баарыл ол деп бодаан мен, ам ол ышкажыл, Андрюшаның адазы-биле таныжып ап четтикпээним ол-дур. Силер-биле мынчаар ужуражыр боор мен деп черле бодавайн чораан мен" деп, уруг ыы-сыы кадында чугаалаан чүве. Ол уруг Андрейни мен хөөржүдүп ажаар кижи мен деп, хунаажып-даа турду, ынчалза-даа чөпшээревээн мен. Υш танывазы кижиге оглунуң өлүг сөөгүн-даа бол канчап бериптер боор. Ол-дур ам, Андрюшаның сөөгү кымда-даа чок арткан, шагдаалар аппарган. Уруг Андрейниң өлүрүкчүлерин чеди каът чер адаандан-даа бол, тос каът довурак адаандан-даа бол, ыяап-ла тывар мен деп, меңээ катап-катап даңгыраглап турду. Милицияда ажылдап турар мен дээн ышкаш чүве, дүүрээр дээш, орта дыңнап албаан-дыр мен. Оглум база шагдаада болгаш, чаңгыс черде ажылдап турар уруглар-дыр, ынчангаш чоокшулажы бергеннер-дир деп бодажык мен. Ынчан ол уругнуң арын-шырайын-даа орта көрүп четтикпээн мен. Адын база айтырбаан мен. Андрюшаны бербес мен дээримге, хомудаан боор, хөөкүй уруг ол-ла хевээр биске келбээн ийин.
Бо чугаа аныяк байысаакчының мурнунга база бир чаа ужу-бажы билдинмес ээремчигей дузаан дөгеп келген. Ону чазар дээш, Илбектиң бажы чүс-чүс бодалдарга өрүмнедип эгелээн: "Душтук кыс? Милицияда ажылдап турар? Бот-борзуң уруг болур ужурлуг. Милицияда, милицияда..." Илбек сактырга, кем-херек дүргээниң ужуу, шаккан чылан бажы дег, сугуюп орган-даа ышкаш. Чок, ындыг эвес, далашпас, эргим хүндүлүг аныяк байысаакчы. Кем херек дүргээ улам-улам дүрлүп бар чыдар.
«Шын» №34 2025 чылдың сентябрь 4