| Проза |
· Кызыл-Эник КУДАЖЫ
Авашкылар болгаш адашкылар
"Дөртелээн бис, дөртелээн бис,
Дөртен кижи шинчилиг бис.
Дөртен-даа бол, дөртен-даа бол,
Дөрт-ле биске кайын чедер".
(Улустуң ырызы).
Дүүнден бээр Маадыр-оолдуң угаанын элдептиг бодал шүглеп турган.
Олар иелээ дугуржуп чугаалашкан эвес, бичии Мергенни эдертип чораан аныяк кысты база шак-ла ындыг кайгамчык чиик сырынналыышкын орта удутпаан. Кежээ удуурда-даа, дүне оттуп кээрге-даа, эртен туруп турда-даа, ол Маадыр-оолдуң дугайын сактыр болган.
Силер ийиниң угаан-бодалыңар дүгжүп турар-дыр деп, ол дугайын оларга чугаалап бериптер илби-шидилиг күш турган чүве болза, эки-ле-дир ийин. Ынчан дириг кижилерниң ынчаар хилинчектенген херээ чок болур турган. Көксү-хөрээн бот-боттарынга ном-дептер ышкаш ажыда октап берипсе? Тыва араттар шаг-төөгүден бээр "чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек" дижир ийик чоп.
Андрюшаны эдерткеш, Маадыр-оол ол хүн эртежик-ле паркче кирипкен. Кызылчылар чодураа чечээнге ак чайт кылдыр шуглаткан аллеяларда таваар селгүүстеп чоргулааннар. Диңмиттиг байыр-чыскаал, омак-хөглүг оюн-тоглаа каш хонук бурунгаар эрте берген. Кижилер ам-на оожургаан.
Маадыр-оол оглу-биле чаңгыс фонтан чанынга чоокшулап орда, Мерген ырактан-на оларны эскерип кааны ол боор, дешкилей аарак бо алгырып кел чыткан:
– Андрюша-а!
Андрюша база уткуй маңнапкан:
– Мерге-ен!
Ийи бичии оол четтинчипкеш, халчып ыңай бооп чыдырларда, Маадыр-оол айтырган:
– Кым-биле келдиң, Мерген?
– Авам-биле – деп, оол дүш чок харыылаан.
– Аваң кайыл?
– Дуу ында сандайда олур.
"Авам-биле" деп чассыг чугаа Маадыр-оолга элдепейлиг ажыдыышкын болган. "А ачазы кайыл?" деп, ол иштинде катап-катап боданган.
Маадыр-оол ийи бичии оолдуң соондан кылаштап олура, Мергенниң айыткан сандайынче көрүптерге, дүүнгү аныяк кыс ында болган. Ол ону көрүп кааш хүлүмзүрүптерге, Маадыр-оолдуң чүрээ ала-чайгаар-ла шимирт дээн. Оон караа дегийт-ле ында кандыг-бир эр кижи олур бе деп дилегзинген. Чок боорга, Маадыр-оол оожургай хона берген.
– Экии!
– Экии, Маадыр!
Маадыр? Ооң адын кыс кижи билир, а барып-барып аныяк эр кыс кижиниң адын билбес, черле эпчогу кончуг апарган.
– Ындыг кижи боор мен, улус-биле чугаалажып билбес – дээш, Маадыр-оол дидимненген. – Дүүн-не айтырбас кончуумну. Силерниң адыңарны кым дээрил? – дей каапкаш, баштактанырын-даа оралдашкан. – Бир эвес чажыт эвес болза аан.
Аныяк кыс чазык хүлүмзүрээн:
– Галя-ла дээр. Ында күрүне-даа, шериг-даа чажыды чок.
Ийи аныяк кижи бот-боттарынче көрүшкеш, аажок-ла каттырышканнар.
– Менде база – дээш, Маадыр-оол демги баштаан уламчылап каан: Ынакшылдың безин.
Ол аразында Андрюша бо халып келген:
– Ачай, ачай! Бээр келиңер, Мерген дүүнгү дег суг эриинде барды.
"Ачай" деп сөс Галяга база элдепейлиг ажыдыышкын болган. "Авазы кайыл?" деп, ол иштинде боданган.
Ам база дүүн ышкаш дөртелээ каттыжып келгеннер. Оон ыңай орукту Маадыр-оол биле Галя эвес, оларның ийи оглу баштап эгелээннер. Андрюша биле Мерген фонтан соонда адазын, иезин чугаа чокка-ла карусельдерге эдертип келгеннер. Дөртелээ аъттар кырынга олургулапкаш, тырыкыландыр халдып шаг болганнар. Хөглүү-даа аажок, Мерген “Ава-ай!" деп каап, Андрюша “Ача-ай" деп каап алгыржып, бөөлденип турганнар. Оон "демир-орукка" база олурганнар, дээр шаар үнер "дугуйга" база дескингеннер. Дүъш чеде бээрге, столоваядан чемненгеннер. Мороженое дугайын чугаалаан-даа херээ чок.
Ол дөрт кижиниң, херек кырында чартык-чартык өг-бүлениң эптиин, найыралдыын, чүү-даа канчаар, онза таарышканын эрткен-дүшкен чон магадаар болган. Танывас кижилер чүүлдүг-ле өг-бүле-дир деп чөпсүнүп көөр, а таныыр кижилерниң угаан-бодалы бир янзы – олар ынчаар-ла тыпчы бээр чүве болза деп иштинде бүдүү алгап-йөрээп эртип турганнар.
Улустуң ынчаар адап чаңчыкканы частың болгаш күш-ажылдың байырлалының санныг хонуктары эрте берген. Ол хүннер бо ийи өг-бүлеге кыска ышкаш сагындырган. Ындыг кайгамчык үе төнчү чок уламчылап-ла турган болза! Дугуржуп чугаалашпаан хирезинде-ле, Маадыр-оол-даа, Галя-даа ынчаар бодап турган.
Удатпаанда база байырлал хүннери келген, бо удаада улуг Тиилелгении болбайн канчаар. Маадыр-оол адашкылар биле Галя иешкилер болчаг чокка-ла база катап ужуражы бергеннер. Ол чаагай хүннер каш-даа хонук үргүлчүлээн.
Маадыр-оол адашкыларның база чүгле иелээн келгени Галяны улам кайгаткан. Чүге дээрге ынча үе эрткенде, бир эвес-ле бар чүве болза, Андрюшаның иези, арай доңгуну-биле чугаалаарга, Маадыр-оолдуң кадайы деп херээжен көстүп келген-не турар ыйнаан. Чок болза, канчап барган ирги деп бодангаш, Галя кандыг-даа онза чылдагаан тыппаан. Кыс кижи шериг баар эвес азы Саян артында бир-ле черде өөренип турар ирги бе? Ындыг бе дээрге, Маадыр-оолдуң хевиринде ындыг бодалдың ора-сомазы безин билдиртпеди чоп? Азы? Азы?
Галя иешкилерниң ам база чүгле иелээн келгени Маадыр-оолду база улам кайгаткан. Чүге дээрге ынча үе эрткенде, бир эвес-ле бар чүве болза, Мергенниң адазы, арай доңгуну-биле чугаалаарга, Галяның ашаа деп эр көстүп келген-не турар ыйнаан. Чок болза, шериг чоруй барган кижи ирги бе? Ындыг бе дээрге, Галяның аажы-чаңында ындыг бодалдың изи безин чок болган ийик чоп? Азы? Азы?
Аныяк ийи кижи, Маадыр-оол биле Галя, бот-боттарынга Андрюшаның авазы кымыл, ол кайдал азы Мергенниң ачазы кымыл, ол кайдал, дорту-биле чугаалаарга, сен кадайлыг сен бе азы сен ашактыг сен бе деп айтырыг салчыр хире үе эртпээн. Ындыг турбуже, бо айтырыглар оларның кайызын-даа хилинчектеп эгелей берген. Чок болза олар ийи оглу чок черге ужурашканнар болза, чүү дээй эртик, шөлээн айтыржып-даа болгай-ла. Ынчап кээрге, кол идепкейни кым холга алыр ужурлугул? Эр кижи.
Ол идепкей боду-ла чедип келген.
Бир катап "Херел" залга хостуг хүреш талазы-биле хоорайның элээди оолдар аразынга маргылдаа болган. Маадыр-оол тыва, самбо, хостуг хүрештерге чүгле тутчуп билир эвес, харын спорттуң бо хевирлеринге республика чергелиг судья база кижи. Ынчангаш аңаа шиидип хүнзээн.
Киржикчилер хөй болган, ооң ужурундан түңнел оюннар төнместеп туруп берген. Ооң соонда – түңнелдер, оларга улаштыр – шаңналдар. Маадыр-оол мырыңай караңгылай бергенде чорупкан.
Чыылганнар дораан тарай бергеннер. Өөрүшкүлер-даа турган, оларга улаштыр чугаа чок – хараадалдар. Амыдырал черле ынчаар чаяаттынган – ыяап-ла удурланышкактарлыг болур. Чөрүлдээ чок, ол бурунгаар черле хөгжүвес. Чижээлээрге, ак биле кара, изиг биле соок, өөрүшкү биле муңгарал, амыдырал биле өлүм...
Ол-бо аап-саап ажыл-херектер дээш залга чааскаан арткан Маадыр-оол даштыгаа үнүп кээрге, ында кым-даа чок болган. Ооң сеткил-сагыжы ындазында чиик адак чораан: маргылдаа организастыг эрткен, түңнелдер черле адак саар эвес, спортка чаа-чаа аттар база немешкилээн, олар дээрге келир үе-дир, республиканың ады-дыр дээрзин боданган...
Маадыр-оол кудумчуже үнүп бар чорда, ийи каът ак бажың хөлегезинден кижи караш дээн соонда, карак оду кызаш-ла дээн, кулаа дүүңейни берген, кезек када чүнүң-даа ужурун билбейн барган. Ол ындыг согуушкунну манаваан болгаш, орта белен эвес чораан. Оон доңгайып алган туруп-туруп, хөндүрлүп орда, халдаан кижи база катап хөме-ле келген. Ооң холу агаарга караш дээр аразында билектен Маадыр-оол хартыганың кашпагайы-биле алгаш, ойтур долгавышаан, халдакчының оң холунда хол хавын ушта соп алган. Күштер дең эвес дээрзин ол кижи билген боор, оон ыңай халдаваан.
Арагазыг изиг тыныжын Маадыр-оолдуң арнынче үрүпкеш, халдакчының диштери кыжыраан:
– Галя мээң кадайым, Мерген мээң оглум...
Канчалдыр-даа хорадаза, Маадыр-оол туттунуп шыдаан. Хол хавын суйбап көөрге, ол анаа-ла кем чок эт эвес, соок чепсек болган. Ол дораан хол хапты үзе-чаза соккулааш, ында чыпшыр даарап каан коргулчуннарны хөлегеже шывадагылапкаш, самдар этти халдакчының арнынче хөме октапкан.
Маадыр-оол хорадаан шинчизин бар шаа-биле чажырып чугаалаан:
– Мен силерни кандыг-бир хулиган деп бодадым, сорулгалыг кижи ышкажыңар чүл?
– Ийе, сорулгалыг мен.
Маадыр-оол улам маажым чугаалаан:
– Сорулгаңар чедип алган-дыр силер, ам чоруптуңар.
Ооң холун долгапкан күжү-даа эвес, Маадыр-оолдуң оожум үнү халдакчыны томаартыпкан. Ол кезек када адагашталы берген туруп-туруп, та чүнү бодай каапкан, кончуг дүрген эргилгеш, кудумчуну куду элең-тендиң шошкуңгурлап бадыпкан.
Маадыр-оол улам ханылаан (чүге дээрге тиилекчи ол эвес, тиилекчи мен мен деп билген):
– Аза бербес силер бе? Үдеп каайн бе?
Халдакчы чүнү-даа ыыттавайн бар-ла чыткан.
Чанып бар чыдырда, Маадыр-оолдуң караа хапыйтыр ыжып, чаагы изиңейнип чораан. Коргулчуннуг чудурук-биле шашканда, ынчанмас арга чок. Аныяк эр ону-аны-даа кичээр хире эвес болган. Ооң угаанын демги чалаваан халдакчының арагазыг аксындан үнген сөстер шивегейлеп чораан: "Галя мээң кадайым, Мерген мээң оглум". Галя-биле ужуражыры ам анаа-ла идепкей эвес, эргежок чугула херек апарган. Ол бодун-даа камгалаар бодаваан, ындыг кижиден кичээнип чор деп, Галяга сагындырыг кылырын күзээн.
Маадыр-оол эртен туруп келирге, солагай талакы караа үрүп каан сыңый дег болган, үдү бүде берген, бичии-ле тиг көстүр. Чудурук дег ыжыкты долгандыр кандыг-даа өң бар: кызыл, өкпең, сарыг, ногаан, хүрең, көк, ягаан. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, челээштиң чеди чүзүнү шупту четче. Маадыр-оол ажылынга кээрге, эттедип алган дээш, кээргээр-даа кижи бар, мөгениң майыы кадырык дээш кочулаар-даа кижи бар, сидииң-биле чаавыт деп сүмелээр-даа кижи бар болган.
Андрюшазын чедип алгаш, ажыл соонда Маадыр-оол паркче каш-даа катап кирген, чаңгыс фонтан чанынга шаанга киир манап-даа тургулаан. Өштүг чүве-биле дөмей болган, Мерген иешкилер черле көзүлбээн. Галяның ажылдаар черин, бажыңының адрезин айтырып алган эвес, кым ону тывар. Кымны кым билир, кымыскаякты кым ончалаан деп чугаа, шынап-ла, ол болган.
Маадыр-оолдуң караанда ыжыы сиңзе-даа, хүн келген тудум ады безин тывылбас өңнүг кавыннар тыптып, бир черден өске черже, дээрде булуттар дег, көжүп чоруп тургулаан.
Чаяан бооп, дыштаныр хүн дораан чедип келген. Маадыр-оол Андрюшазын эдерткеш, чаңгыс фонтан чанынга эртежик-ле чеде берген. Оглу өскээр бараал дээрге-даа, адазы шыгырт олурупкан. Иешкилерни манаары ол. Маадыр-оолга оон өске чүнүң-даа херээ чок. Ыжык карактыг эрниң күзээни ышкаш, авашкылар үр манатпааннар.
– Андрюша-а! – деп алгы үнзе-ле, Галя оглун эдертипкен бо чоруп орган. – Мерге-ен!
Ийи бичии оол бот-боттарынче уткуй маңнажыпкан. Олар ындыг-даа болза, Маадыр-оол биле Галя арай соок ужурашканнар. Арны-бажы чуларлыг чүве дег, Маадыр-оол эгениксеп, олудундан турбаан. Ону көрүп кааш, Галя кайгай-ла берген.
– Па! – деп, Мергенниң авазы алгырыпкан. – Канчап бардың, Маадыр!
Маадыр-оол холун чаңгаан:
– Херекчок чүве-дир, бичии шыйбак-тыр ийин.
Дөрт кижи ол кежээ паркка үр болбааннар. Υнүп бар чыда, Маадыр-оол оожум чугаалаан:
– Силер-биле шөлээн черге ужурашкан болзумза.
– Чүге?
– Херек апарган-дыр ийин, Галина Николаевна – деп, Маадыр-оол дипломатсыг чугаалаан.
– Черле ынчаш, Маадыр-оол Донгакович, чүге? – деп, Галя база өске кижи дег ханылаан.
Олар мурнунда анаа-ла "Маадыр", "Галя" деп адажыр апарган турганнар, ам домааның тоону өскерли берген болган.
– Чугаа бар – деп, Маадыр-оол кыска харыылаан.
– Элдептиин аа.
Маадыр-оол хандыр улуг тынгаш, уламчылаан:
– Даарта бо үеде фонтан чанынга чааскаан чедип кээп болур силер бе, Галина Николаевна?
– А бодуңар, Маадыр-оол Донгакович?
– Бир-тээ, бодум чугаалаан болганымда, менде чүү боор. Бертен көдээден авам чедип келген, Андрюшамны аңаа арттырып калыр мен, кырган-авазын сакты берген хире болду.
– Чедип кээп болур мен, бир-тээ, силер болчаан болганыңарда. Оглумну мен база кырган ада-иезинге чагып каар мен.
Даартазында Маадыр-оол биле Галя бир-ле дугаар иелээ ужурашканнар. Дораан-на фонтан чанындан чорупканнар. Бо удаада Маадыр-оолдуң черле арай сезиктиг кылаштап, ол-бо талаларынче, ийинче эпти-ле көрзүнүп чоруурун Галя эскерген.
– Кажандан бээр ынаар-мынаар көрзүнүп кылаштаар апардыңар, Маадыр-оол Донгакович? – деп, Галя хенертен айтырган.
– Серемчиде хорамча чок, Галина Николаевна – деп, Маадыр-оол таваар харыылап каан.
Оон аллея-биле элээн ырап, улус чок черге кылаштажып келгеш, Маадыр-оол аажок оожум, харын-даа кончуг оваарымчалыг чугаалаан:
– Мындыг чүве-дир бо, Галина Николаевна. Кичээнгени кижээ херек дээр ийикпе.
– Ооң-биле меңээ чүнү чугаалаксадыңар, Маадыр-оол Донгакович? Чааскаан ужуражыксаан херээңер ол бе?
– Дилеп тур мен, Галина Николаевна, меңээ черле хорадавайн көөр силер. Бо дугайын силерге черле чугаалавас аргам чок, ындыг эргем-даа чок. Мен ону силер ийи авашкының менди-чаагай чоруу дээш чугаалаар ужурлуг мен. Серемчилелдиг бооп көрүңер.
– Чүү болду, Маадыр-оол Донгакович, чүү болду?
Маадыр-оол база-ла ыңай-бээр көргүлээш чугаалаан:
– Бис дөртелээ ужурашкаш, ай безин четпедивис. Бистиң аравыста чүү-даа болбаан. Оолдарывыстың аайы-биле ынчап барган улус боор бис. Ол үеде бисти бир-ле кижи истеп-сүрүп четтигипкен-дир, Галина Николаевна.
– Кым, кым, Маадыр-оол Донгакович? – деп, Галя четтикпейн айтырган.
– Силер туттунуп көрүңер, дилеп тур мен база катап – деп, Маадыр-оол улам аяар чугаалаан. – Черле далашпайн көрүңер. Мен, бис боттарывыстың эвес, силер ийи авашкының чолуңар дээш сагындырып тур мен. Бисти кичээнгейлиг хайгаарап турар, чок-чок, силерни истеп-сүрүп турар кижи бар болган-дыр, Галина Николаевна. Ол кижи болза, ол кижи болза... Мергенниң адазы-дыр, дорту-биле чугаалаарга, силерниң ашааңар-дыр.
– Канчап билип алдыңар?
– Бо-дур – дээш, Маадыр-оол бодунуң ыжык караанче айыткан.
Галяның үнү кезек када чиде хона берген, тыныжы кыскалап, эрик кырынче үндүр шелдирипкен балык дег, аксын аазаткылаан. Оон Маадыр-оолга-даа эвес, бодунга чугааланган:
– Кончуг дииреңниң бо оранда база катап көстүп келгени ол-дур аа...
Маадыр-оол ак хар ашпаан.
Галя чаш уруглар дег, ишкирнип-ишкирнип ыглай берген:
– Буруулуг болдум, Маадыр-оол Донгакович, силерни мындыг хайга таварыштырып каан.
– Бис ажырбас бис, Галина Николаевна. Бис камгаланып-даа шыдаар бис. Бо удаада арай серемчилел чок болдум. Баштайгы кичээлди алдым. Ам улам угаангыр болур мен. Силер боттарыңар харын... Ынча дээш, Маадыр-оол бодалын чедир илеретпейн барган.
– Бис хөөкүй иешкилерде чүү боор, бисти кым камгалаар...
Маадыр-оолга Галяның кээргенчии кончуг апарган. Ол ам мындаагы хөглүг, каткыжы кыс эвес, чудаңгы хөкпеш дег апарган.
Галя карааның чажы-биле холуй ыыттаан:
– Мен бодумнуң амыдыралымны силерге чугаалап берейн, Маадыр-оол Донгакович. Бир эвес чалгааравас болзуңарза. Чүгле ам эвес. Даарта, соңгузу хүн. Ам бичии орталанып алыйн.
Маадыр-оол база улашкан:
– Ынчан мен база бодумнуун чугаалап бээр мен. Амдыызында бичии боданып алыйн...
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11