| Проза |
· Кызыл-Эник КУДАЖЫ.
ЧҮГЕ? ЧҮГЕ? ЧҮГЕ?
Кажан-на ийик, чежен-не ийик,
Хааржактадып калгай-ла мен.
Кажан кагган хааржак боор деп,
Халдып эртип тургай силер.
Чежен-не ийик, кажан-на ийик,
Чевегледип калгай-ла мен.
Чежен салган чевег боор деп,
Челзип эртип тургай силер.
Улустуң ыры.
Ыы... Ыы...
Амгы шагныы-биле алырга, январьның дижир, бурунгу тыва ёзу-биле чугаалаарга, бир айның чыккылама соогу. Кызыл хоорайның кырын шаң, хыраа шыпкан. Кайда-даа ыш-бус бургураар. Бажыңнарның хоолайларындан-даа, кижилерниң аастарындан-даа. Тывалар ындыг үени тос-тостуң соогу дижирлер. Тос-тостуң. Ол чүл дээрге үш катап үштүң дээни-дир. Оон ыңай чүү-даа турбас. Тос арт, тос орук, тос чүк, тос башка. Чүс-даа арт, орук, чүк болза, дөмей-ле тос. Соок база ындыг болганы ол-дур.
Хоорайның чаңгыс каът ыяш бажыңнарлыг кыдыкы кудумчузунга ойнап турган бичии уруг ынаар озалааш черде бок төгер демир доскаарны бакылапкаш, кыпсынчыг алгырыпкан. Арны-бажы ак тос дег апарган. Чылан шапкан бе? Шагаан-теве ызырыпкан бе? Кыштың, барып-барып тос-тостуң дошкун соогунда ындыг айыыл-халап канчап турар чүвел?
Бичии уругнуң алгызындан кижилер дораан-на ол-бо бажыңнардан үне халчып келгилээн. Ол дег таварылгада черле ындыг ышкажыгай– чугаа-соот чаңнык кызаңнаажы дег дүрген тараар. Дөрт булуңнуг демир доскаарны бакылапкан кижи болганы-ла кышкырыптар. Ынчап кээрге, демги бичии уругнуң кортканы черле аргажок чөп.
Кижилер оон-моон үн алчып, карак чивеш аразында деп-даа болур үеде чыглып эгелээн. Ыглаар-даа кижи бар, карганыр-даа кижи бар. Чамдыктары халактаар-даа, а бир чамдыктарының үннери мырыңай читкилеп калгылаан. Шак-ла ынчаар сооктуң-даа хөрээ эдер, кижилерниң-даа хөрээ эдер болган.
Удаткан чок кевин-херекчок кижилер демир доскаарны ынчаар-ла үглей бергеннер. Кол нуруузу-ла аазатпайлар болбайн канчаар.
Ол аразында кедергей улуг дугуйларлыг, соонда терге сөөрткен, оозунуң кырында бок-сак саваң, сиген салып алган "К-700" дээр трактор чыылган чон чанынга халдып келгеш турупкан. Оон ийи кижи кончуг дүрген дүже халышкаш, улусту хөме таварый аарак эрткеш, доскаар иштин көре каапкаш, тракторунга дегийт-ле олурупкаш, бурт-ла дээннер. Чыылган чондан ону кым-даа эскербээн.
Бир херээжен кижи ишкиринген, химиренген турган:
– Бо доң чыдар хөөкүй оолду таныыр мен... Бо чоок-кавыга сөөлгү үеде үргүлчү көстүр апарган чүве... Ада-иезин-даа билир мен...
– Ынчаарга дораан телефоннаар-ла болгай – деп, улгады берген ашак сүмелээн.
– Бо чоокта телефон бар эвес. Мынаар садыг даштынга турган чүве, шагда-ла үрегдеп каапкан.
– Улуг улус дириг кижини канчап ынчаар хилинчектээш октаптар боор. Бо-ла секке чыылган кускун-сааскан дег, бөлдүнчүп алган чоруур аныяктар болгай аан.
– Ат болган ажы-төлдү...
Херээжен кижи чорупкан, ооң соонче демги-ле ашак алгырган:
– Шагдааже база!
Бок төгер демир доскаар чанында чыылганнарның чамдыктары уурук-сууруктап чоруп, ооң кадындан чаа-чаа кижилер немежип кээп турган. Анаа сонуургакпайлар дээрге саңгайжы берген турбушааннар, оон ыңай чүү болур эвес деп мындыглар ыйнаан. Бир кезек аазатпайлар кандыг-даа эчис-сорулга чок, ээреңейндир кылаштажып-ла турганнар.
Чугаа-соот ана чүүл-бүрү:
– Ам-даа чаш оол-дур, күжүрнү.
– Ада-иези та кайда, та чүнү бодап олурар чүвези?
– Артында шагдаа оол-дур. Идик-хеви безин хевээр.
– Шагдаалар даңгаар дежурныйлаар болгай, оглувус чедип келир деп, дүште чок олурлар ыйнаан, кээргенчиин.
– Рынок, рынок деп алган, ат болган шагны. Шагдааларның безин ол машина дээр чүвези үргүлчү турар эвес, бензини база чок болур.
– Та кажан-чежен келир шагдаалары?...
Шаг-үе эртип турган.
"Та кажан келир шагдаалары?". Шынап-ла, ындыг болган. Оларны мурнай кижи ортузу хире назылыг, бедик думчуктуг, кадыр хавактыг эр эгиш-тыныжын соокта буруладыр халып келген, ол машинадан дүже халаан болган. Доскаар чанында хөй кижини безин эскербээн ышкаш, кымны-даа көрбээн, ооң караанга чүү-даа илдикпээн.
Халып келген кижи доскаарны бакылапкаш, чаңгыс-ла сөс алгырган:
– Оглум!!!
Оон соок демир доскаар эриинден туттунуп чоруй, чоорту кулбурап бады берген. Ону тудуп алыры кымның-даа сагыжынга кирбээн. Чүге дээрге кижи болганының байгы-ла бодалы – демир доскаарның даштында эвес, а ооң иштинде.
Доскаар чанында олуруп бады барган кижи ам мырыңай соок хар кырынга шөйлү бээрге, ынчан ону улус харын эскерип каан.
– Чүү болду?
– Канчап барды?
– Чүрээ боор...
Харда чыткан кижи оон ыңай чаңгыс-даа сөс этпээн. Ол-бо силгээн, чайган, алгырган – сураг.
Бир-ле үн соок агаарга чаңгыланган:
– Дүрген! Эмчи!
Телефон билир демги херээжен база-ла халып ыңай болган. Бо удаада хамыкты херек үр манатпаан – “дүрген дуза" дораан келген. Ол чежемейниң-даа ылгын келген болза, дөмей-ле озалдаан болган. Харда чыткан кижи ол хевээр кара черден турбаан. Ада кижиниң "оглум" деп алгырган сөзү, ооң эң сөөлгү үнү, хөрээнден үндүрген эң сөөлгү чылыг агаары болган.
Ол-ла үеде долу мага-боттуг херээжен кижи база-ла маң-биле көстү хонуп келген. Ол дораан доскаарда-ла барган.
Хөөкүй ие карааның суун иже-ле берген:
– Канчап барганың ол, оглум? Күжүр оглум, чассыгбайым! Сени мындыг соок, тар доскаар иштинче кым тырып кааны ол? Чыдып алганыңның эпчогун, оглум... Чүге мындыг соокта кызыл-даван сен?...
"Дүрген дуза" эмчилери угаанын ышкынып турган херээжен кижини ийи холундан тудуп алганнар. Ынчанмас болза, ол база соок хар кырынга чыдыптар хире болган.
Ол аразында аныяк уруг халып келгеш, соок доскаарның аксын мырыңай шуут дуй чыдыпкан. Ону доктаадыр-даа, аргалаар-даа арга чок болган. Харлыгып, өө тынып, көксү-хөрээнге агаар чедишпестеп, моораары мыяда турган.
– Андрей! Андрюша! – деп, аныяк уруг, чанында кижилерниң хөрек-чүрээниң көгү сөктү берги дег, алгырган: – Сени канчап каапканнары ол? Сен чогуңда канчап чоруур мен? Андрей, Андрюша!..
Аныяк уруг ону тудуп алган кижилерниң, эмчилерниң холдарындан ушта чүткүп-ле турган. Элээн бооп чоруй, оңгарлы берген дег апарган соонда, ыглап турган херээжен кижи носилкада салып каан эр мага-бот кырынче шурай-ла берген. Ооң хол-буттары сириңейнип, үпчү боду көжүп, карактары караңгылап турган. Ол ажы-төлүн, бүдүн өртемчейни безин уттупкан.
– Маадыр! Ачазы! Оода сен канчап бардың? Оглуңну ажаажып кагбазың ол бе? Чааскаан канчаар мен?..
Кижилерден кым-даа ыыттаваан. Ыыттаар дээш-даа, чүнү канчаар боор. Ынчанмайн канчаар, чаңгыс өлүм болза, ие кижини аргалаай, аңаа сүмелээй: "Ужур-дур, а ужурдан эрткен чүве бар эвес, ам канчаар, оглуңну чараштыр ажаап каары арткан-дыр. Ажырбас, делегейде дески чүве чок, октаргайда оргу чүве чок, өске ажы-төлүң бар-дыр, ам чүгле оларның дугайын бодаар апарган-дыр сен" дигей эртик. А мында дээрге чаңгыс черде ийи өлүм чыдыр ышкажыл: артында адашкылар, өске-башка кижилер эвес. Кээргенчиг ие кижиниң оглу биле ашаа.
Шаан төдүп-төдүп алгаш, ие кижи ыглап орган аныяк уругдан айтырган:
– Бо сен чүү кижи сен, уруум?
Уруг харлыга берген үнүн изиг карак чажы-биле холуй-булуй арай боорда сы туткан:
– Андрюшаның... Андрюшаның таныжы, душтуу-дур мен, авай...
– Андрюшаның Чаа чылда биске эккеп көргүзер мен деп турган уруу сен ышкажыл сен аа, кызым?
– Ийе, мен мен, авай...
Ава күжүр база катап карааның изиг чажы-биле соок харны суггара-ла берген. Амыдыралга ындыг ажыг салым-хуу таварышпаан болза, удавас эргелиг ынак кунчуг, келин болур ужурлуг ийи херээжен кижи куспактажыпкаш, ыы-сыызын шаанга киир төп-ле органнар. Ыы, ыы...
Ыя карак чивеш аразында шагдаа машиназы ам-на бо халып келген. Ол чыылган улустуң мырыңай чыпшыр чанынга дааш-шимээн-биле кагжырт кылдыр тормозтаан. Машинадан чолаачызы биле шагдаа кышкы бөрттүг, хой кежи кара чолдак тоннуг кижи буу-хаа дүже халып келген.
Ол эр чыылган чонче кыска-кыска, шыңгыы чугаалаан:
– Эштер хамаатылар, моон тарап чоргулаңар! Мында кижи сонуургаар чүү-даа болбаан чүве-дир – дээш, "дүрген дуза" эмчилеринге база дужааган: – Силер база чоруптуңар! Силерниң ам мында херээңер чок – дээш, ыглажып орган ийи херээженге ээлдээ сүргей ыыттаан. – Силер оожургап көрүңер. Бис шупту херекти тодараткаш, силерге тускай дыңнадыптар бис.
– Мында чүү-даа болбайн турар боор бе? – деп, бир-ле эр кижи удурланырын оралдашкан. – Кажан дыңнадыр силер ынчаш? Бажы-биле баар-ла болгай силер.
Шагдаа арта хорадай берген:
– Кажан дыңнадырын шагдаа чери боду билир. Эштер хамаатылар, дүрген тарап чангылаңар!
Носилкада кижи мөчүзүн кииргеш, ыглажып орган ийи херээженни "дүрген дуза" эмчизиниң машиназынга олуртуп алган.
– Доскаарда доң мөчүнү морг черинче аппаар бис бе? — деп, шагдаадан эмчи айтырган.
– Чок! – деп, оозу шыңгыы сагындырган. – Чүгле чогуур экспертиза соонда. Ам чоруңар!
– Андрюшаны өлүрген араатанны ыяап-ла тывар мен, авай – деп, аныяк уруг чугаалаан.
"Дүрген дуза" машиназының мотору хөделген соонда, шимеш-ле дээн.
Чолдак кара тоннуг, бөргүн аажок халыптай тыртып алган шагдаа эр чолаачызы-биле бок төгер демир доскаар эриинче шалыпкыны кончуг үне халышкаш, ында доң кижи сөөгүн хайыра чок ушта көдүргеш, машиназының соңгу олудунче киир каап алгаш, база-ла бурт дээннер.
Кижилер ам-на тарап, бичии када эрте берген болуушкуннуң күштүү ындыг турган боор, ооң дугайын чугаалажып, ында-мында ам-даа бөлдүнчүп каап, чугаалашпышаан турганнар. Бо ышкаш онза таварылгада черле ындыг, чугаа-соот, даап бодаашкыннар, чектээшкиннер, оон кедерезе, каргыш-иргиш хөй болур.
"Дүрген дуза" биле шагдаа машиназының изи соой бергенде, хүндүс хиреде-ле хамык көк, кызыл элдеп-эзин өң-баазын чараш оттарын чивеңнедип, карак чылчырыкталдыр чайыннадып, кыпсынчыг медээлерин кулак уюк алгыртып алган ийи-үш шагдаа машиналары бо үзүүргедип, түрү бастырып келгеннер. Сөөлгү машина өлген кижи сөөгү сөөртүр муңгаш кара демир хааржак төрепчилеп алган болган.
Тарап турган кижилер база катап чыглы хонуп келген. Машиналар чаражы кончуг чыскаалдыр тура дүшкеннер. Ол турушту үр-ле үеде карак кызыл шиңгээдип өөренгеннер боор. Бичии када-ла шагдаалар кудумчуну дола хона бергеннер – чурук тырттырар, үн бижидер аппараттары-даа бар, чер хемчээр хендирлери-даа бар, кымы блокноттарлыг, кымы шокар моңнарлыг, чамдыктары оруктарны дуй тургулапканнар, чамдыктары ээреңнешкен кижилерде барганнар.
– Кайда доскаар иштинде кижи чыдыр? – деп, оперативтиг бөлүктүң удуртукчузу-ла боор, улуг дужаалдыг шагдаа улустан айтырган.
Ыыттаар кижи чок.
– Кайда? — деп, дарга улам шыңгыыраан.
– Дөө ол доскаар иштинге чытты – деп, бир-ле эр кижи дидим эвес ыыттаан.
Шак ол сөстен шагдаа дарга, бокска нокдаун алган спортсмен ышкаш, оожурай берген:
– Чытты?!
Хамык шагдаалар эр-кызы чокка ол кижини, тас-арылар дег, үглей-ле бергеннер: фотоаппараттар оттары кызаңнаар, үн бижиир аппараттар ленталары ана шылыраар чүве болган.
– Чытты харын – деп, демги эр уламчылаан.
– Чүге "чытты"? – деп, шагдаа дарга ылавылаан.
– Чытты харын. Чок, чытты эвес, чыттылар ийин.
– Чүге "чыттылар"?
– Бирээзи – доскаарга, бирээзи – носилкага.
– Чүге ийи апарды, чаңгыс кижи деп дыңнаттылар чоп?
Ам-на үннер оон-моон шооңайны-ла берген:
– Оглу доскаар иштинге чытты, адазы – носилкага.
– Ам кайыл ынчаш?
– Аппардылар.
– Кымнар?
– Бирээзин "дүрген дуза", өскезин шагдаалар...
– Шагдаалар? Кайнаар?
– Ол дугайын силер билир силер ыйнаан, дарга.
Чамдык шагдааларны доскаар чанынга каапкаш, оларга дужаал бергилээш, даргалары машиналарының от-көзүн база катап кызаңнадып алгаш, келген уунче бурт-сарт-ла дээннер.
Ооң соонда кудумчу куруг калган. Чон тараан.
Ол хүннү бадыр Кызыл хоорайның хамык шагдаалары олут олурбааннар, балдыр сыкпааннар. Бок төгер демир доскаар иштинге (ону баштай көрген херечилерниң аксын ёзугаар алырга) соккаш октапкан кижиниң мөчү-сөөгүн тывар дээш, орай дүнеге чедир бажы ышканнар. Эң-не хайлыг халаптың даржылгазы чүл дизе ынчан ол тар-даа болза, Хову деп делгем аттыг, хоорайның мырыңай-ла мурнуу кыдыында чаштына берген, чүгле ыяш бажыңнарлыг бичии кудумчуга эвээш эвес чыылган чоннуң иштинден чаңгыс-даа кижи өлген (өлүрткен дизе, черле частырыг чок боор) хамаатының доң сөөгүн аппарган элдептиг шагдаа машиназының дугаарын эскербээн, ону кым-даа доктаадып албаан болган. Байысааттырган херечилерниң хөй кезииниң өчүүн барымдаалаарга, ол “газикти" шагдаа машиназынга бичии-даа дөмейлешпес, кандыг-даа им-демдек чок дишкеннер. Ооң чүге шагдааныы апарганын херечилер хаваанда кылагар хола демдектиг көк бөрт-биле болгаш хой кежи чолдак кара тон-биле тайылбырлааннар. Ындыг негейлер иштики херектер ажылдакчыларынга бо-ла чоруур ийин. Погоннарлыг, погоннар чок-даа болгулаар, оларның эгиннерге ыяап-ла көстүрү албан эвес.
Шагдааларның барбаан, четпээн, телефоннаваан черлери чок. Хоорайның кайы-даа шагдаа пунктуларынга ындыг таварылга демдеглеттинмээн, өлген кижилер сөөктери шыгжаар черлерже база кирбээн болган. Өлген азы өлүрткен кижи сөөгүн оорлап аппарган деп төөгү хоорайның шагдаа килдизиниң байтыгай, республиканың Иштики херектер яамызының практиказында ылап-ла ховар чорук болган. Ёзулуг-ла ОБ (онза болуушкун). Кижи мөчүзүн оорлаанының чылдагааны чүл? Хүндүлээни ол бе, дорамчылааны ол бе? Мал-маган болза эъдин хереглээй, тоң дора дээрге кежин-даа союп ап болгай? Чүге оорлааныл?
Чүге? Чүге? Чүге?
“Шын” №32 2025 чылдың август 21