Шагааны демдеглеп эгелээн төөгүзү
Тывалар болгаш Моол аймак чоннарның амгы Шагааны демдеглеп эгелээниниң төөгүзү ыраккы Чиңгис-Хаан үезинден эгелээн деп Лочен Дхарма Щрии деп башкының Намдел Сергьи Щиңта деп номунда бижээн.
1227 чылда Чиңгис-Хаан ол үеде Төвүттүң иштинге кол күштү тудуп турган Миняк деп черниң 9 дугаар хааны болур Дорже Пэл деп хаанны тиилээш, ооң девискээрин эжелеп алган. Ол тиилелгени байырлал кылдыр демдеглеп, амгы Шагааны эрттирип эгелээн. Ол үеде Төвүтке 13 аңгы дүжүлге тудукчулары база-ла ниити Моолдуң чагыргазының адаанче кирип, Чаа чылдың башкы айын "Хорда даңпо" (хоор чоннарның бирги айы дээн) деп адап, шак-ла мынчаар Чаа чылды байырлаар чаңчыл тывылган.
Ооң мурнунда төвүттер ай санаашкыны-биле 12 айның 1 чаазында демдеглеп турганы-даа бар, 11 айның 1 чаазында демдеглеп турганнары-даа бар, 10 айның 1 чаазында демдеглеп турганнары-даа бар. Амгы үеде бо төөгүнү билир кезек төвүт улус бисти тиилээн байырлалды чүге байырлап турар улус бис деп-даа турар. А кезек тыва чон аразында төөгү билбес кижилеривис бир дедир, өске улустуң байырлалын чүге байырлап турар улус бис деп-даа турар. Шынында бистиң-не боттарывыстың байырлалывыс деп төөгүнү билбейн, ындыг түңнелге кээп турар.
Амгы үеде чамдык чоннар-биле бистиң Шагаавыс аразы бир ай азы каш хонук аңгыланып турары чурагайның санаашкынында. Ниити чурагайда чер хүннү бир эргиирге, 365 хонук эрте бээр деп турар, а айның улгадып-бичиилеп турарын көөр болза, 354 азы 355 хонук иштинде 12 катап улгадып, бичиилээр, ол дээрге-ле ай санаашкыны-биле бир чыл болуп турар. Ынчангаш бир чылда артык 10 хонук немежип турар, ынчаарга 3 чыл дургузунда 30 хонук азы 1 ай артыр немежип кээр. 3 дугаар чылында ол артык айны чылдың 12 айының кырындан 13 дугаар ай кылдыр немээр апаар. Немевес болзувусса, час, чай, күс, кыш дээн эргилделеривис дүүшпейн баар. Чайны манап турувуста, хар чаап турар үе таваржы бээр дээн ышкаш чүүлдер эгелей бээр. Ынчап кээрге, чамдык улус бисти мурнай Шагаалап кааптары дээн ышкаш ылгал кайыын болуп турар дээрге, ол айны бис бо чылын немеп алган бис (бо чылын бисте 13 ай бар), а олар немевээнинден (оларда 12 ай бар бо чылын). Ынчалза-даа олар дараазында чылда ол артык айны 13 дугаар ай кылдыр немеп алыр. Ынчангаш олар немепкен соонда, ол чылын катай Шагаалаар апаар бис. Кол ылгал ол артык айны соңнай-мурнай немеп турарындан болуп турар. Оон хүннер-биле база ылгал туруп болур. Ол дээрге кезек хүннерни казып-кадып турар таварылгалар бар. Ол ылгалдан база аңгы байдал тургустунуп кээп болур. Кыдаттарның, төвүттерниң чурагайында мындыг хевирлиг кылдыр санап турар.
2025 чылдың шынарлары
Шагаавыс февраль 28-тен март 1 дүнезинде дүжүп келир. Ыяш олуттуг, ногаан өңнүг, ийи кара меңгилиг Чылан чылында чаъс элбек болгаш долу чаар. Халдавырлыг аарыг, ыжык аарыы, оюлганнар болгаш балыг аарыглары хөй болуп болур. Улуг хат хадып, шуурганнап болур.
Ындыг-даа болза тарылга болгаш чечек аймаа эки өзер. Кижилер болгаш мал-маган оожум болгаш аарыг эвээш болур. Ниити чурт баксырап, суларап болур. Ыяш, үнүштер эки өзер. Чайын болгаш күзүн өрт болуп болурунуң айыылы улуг. Чавыс черлерге суг айыылы улуг болуп болур. Сооп, дүжүт өссе-даа, куруг болурунуң барымдаазы улуг. Малга кадыг, кижилерге эки. Саар малдың төрүүрү эвээш. Улуг назылыг улус болгаш удуртукчу улуска чыргал кээр. 30 биле 50 хар аразында улуска болгаш күүседикчи даргаларга ортумак. Чаш ажы-төлге болгаш чонга кадыг. Төре херээн кылып чоруур чурт баштаан улустуң күжү сулараар. Кыс улус чай чокталыр, эр улус оожум чыргалдыг болур. Дайзыннарның хора чедирери ортумак. Оът-сиген быжып, ногаарарыр өйү орайтап, час орай дүжер. Малга багай, дайын-чаа чавырлыр. Чай төнчүзүнде болгаш күс эгезинде чаъс хөй болур. Кижилерге доора мал-маганче чайлаар. Удуртукчу кижилерниң сагыш-сеткили чону-биле дүвүрээр. Час орай дүжүп, күстүң соо кыска болур. Чаъс чаары өй тавында ортумак. Дүжүт ортумак. Үрезин ховартаар, халдавырлыг аарыг көвүдеп болур. Ристен далган болгаш пөс ховартап болур.
База бир өске чурагайда: өрт айыылы улгадыр, өнчү-хөреңги баксыраар болгаш оор улгадыр. Кезек черлерге чаъс улуг болур, кезек черлерге эвээш болур. Дүжүт эки-даа болза, өске чылдагааннар-биле баксыраар. Өт аарыы улгадып болур. Аас-дыл өөскүп болур.
Кааңнаашкын ортумак болгаш чаъс ортумак. Аас-дыл база ортумак.
Брахманнарның чурагайында: аас-дыл, дайын чок болганындан шупту улус аас-кежиктиг болза-даа, пөс аймаа, идик-хеп, чем ховартап, чут болуп болур.
Кыдаттарның боттарының чурагайы бар. Ында база мындыг хевирлиг кылдыр санап турар.
Чылан 12 чылдың эргилдезинде 6-гы черни ээлеп турар:
демир (ак) чылан; ыяш (ногаан) чылан; суг (көк) чылан; от (кызыл) чылан; чер (сарыг) чылан.
Ооң мурнундагы чылан чылдары:
1929 (чер), 1941 (демир), 1953 (суг), 1965 (ыяш), 1977 (от), 1989 (чер), 2001 (демир), 2013 (суг).
Долаан Башкы (Гелон Лоден Щераб).
Кызыл хоорай. 2025 ч.
«Шын» №7 2025 чылдың февраль 27