ХООЙЛУ КҮРҮНЕНИҢ ХАМААТЫЛАРЫНЫҢ АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУУН МАГАДЫЛААР УЖУРЛУГ.
Бо дээрге хоойлуларны ажылдап кылырының кол принциптериниң бирээзи. Чоннуң “ыттар хоойлузу” деп адай бергени хоойлуда российжи хамаатыларның айыыл чок чоруун магадылаваан деп демдеглеп болур.
Чогум-на бо хоойлуну хүлээп алган соонда, чуртта ыттарның-даа, оларга ызырткан кижилерниң-даа саны көвүдээн. “Ыттар хоойлузун” күүседири тус чер эрге-чагыргаларның “бажының аарыы” апарган. Ол дээрге тояанчы ыттарны тудар, азыраар дээш, өске-даа хемчеглерни боттандырарынга акша-төгерикти тывары, хамаатыларны ыттар ызырбас байдалды тургузары, оларга ызырткан кижилерниң чаргы-чаалызын сайгарары дээш оон-даа өске.
Кызыл хоорайның девискээринге ыттарга ызырткан кижилерден хомудалдар мэрияже удаа-дараа кирип турар.
2023 чылдың март 10-да Кызыл хоорайга үшкү классчы бичии уругже бөлүк ыттар халдааш, оларның бирээзи уругну ызырган, балыгны эмчилер дуй даараар ужурга таварышкан.
Тыва Республика талазы-биле Росхереглелхайгаарал албанының дыңнатканы-биле алырга, чүгле 2023 чылдың бирги кварталында 324 кижи ыттарга ызырткан деп медээ массалыг информация чепсектеринге көзүлген.
Бир эвес хоорайның азы суурнуң кудумчузунга тояанчы ытка ызырткан болза, ол дээш хамыктың мурнунда тус черниң муниципалдыг эрге-чагыргазы харыысалгага онаажыр ужурлуун билири чугула. Чүге дээрге чогум-на тус чер эрге-чагыргазы тояанчы ыттар азы ыттарын баглап албаан хамаатылар-биле ажылдаар хүлээлгелиг.
Ыт ызырган дээш когаралды дуглаарының чуруму РФ-тиң Хамааты кодекизиниң 151-ги чүүлүнде көрдүнген. Буруулуг хамаатыны (ыттың ээзин) азы албан черин административтиг харыысалгага онаап, харын-даа мырыңай суд дамчыштыр ыт ызырып каан хамаатының когаралдарын акша-төгерик-биле буруулуг таладан төледип берип болур. Ындыг таварылгалар Тывада безин бар.
2023 чылдың сентябрьда Каа-Хем суурнуң кудумчузунга 9 харлыг оолду ыт ызырган, ол ыттан оол аажок корткан. Эмчилер оолдуң балыын шарып, медицина дузазын чедирген. Бичии оолдуң хоойлу ёзугаар эрге-ажыын камгалаар дээш, прокуратура хыналданы чорудуп, Кызыл кожууннуң чагыргазы хамаатыларны тояанчы ыттардан камгалаар ажылды чорутпаанын, чурттакчы чонга ыттардан айыыл чок чорукту тургуспаанын илереткен. Бичии оолдуң эрге-ажыын камгалаары-биле, прокуратура судче негелдени киирген. Судтуң шиитпири-биле бичии хамаатының когаралын дуглап, 20 муң рубльди буруулуг таладан төледип берген.
2023 чылдың май айда Кызыл хоорайның өөредилге черлериниң бирээзиниң уруглар ойнаар шөлүнге 12 харлыг оолду ыт ызырган. Кызыл хоорайның прокуратуразы бичии хамаатының эрге-ажыын камгалаар талазы-биле хемчеглерни ап чоруткан түңнелинде, 25 муң рубль акшаны Кызылдың мэриязының бюджединден оолдуң когаралдарын дуглаарынга үндүрүп бээр шиитпирни хоорайның суду хүлээп алган.
Ытка ызырткан кижилер тус чер органнарынга хомудап турбайн, прокуратура болгаш суд органнарынче билдириишкиннерни киирип, ыттарның ээлеринден болгаш тус чер эрге-чагырга органнарындан когаралдарын акша-хөреңги хевиринге эгидип алыр аргазы база бар.
Суд дамчыштыр бодунуң эрге-ажыын хамааты камгалап, когаралдарын акша-хөреңги-биле дугладып алыр дизе, дараазында хемчеглерни алыр херек: ытка ызырткаш, дүрген медицина дузазы биле полиция ажылдакчыларын кыйгыртыр, ытка ызыртканын бадыткаан документилерни тургузар. Бир эвес ындыг албан черлери чок девискээр болза, ытка ызыртканын херечилээрин ону көрген кижилерден дилээр, эмнелгеге барып балыын көргүскеш, бадыткал документини кылдырып алыр. Балыгны эмнээринге үндүрген чарыгдалдарны бадыткаар документилерни (эмнер өртээниң, транспорт чарыгдалдарының чектери дээш оон-даа өске) чыып алыр.
Ытка ызырткан уржуунда, үндүрген чарыгдалдарны эки туразы-биле дуглап бээрин негээн билдириишкинни ыттың ээзинге бээр азы тус чер эрге-чагырга органының чагыргазынга киирер. Негелдеге чөпшээрешкен азы чөпшээрешпээн дугайында билдириишкинге бижимел-биле демдегледип алыр. Бир эвес негелдени күүседирин чөпшээрешпес болза, прокуратура, суд органнарынга ооң дугайында билдирип, баш бурунгаар белеткеп алган документилерниң хоолгаларын билдириишкинге кожар.
Кижилерни ызырган ыттарның ээлеринден азы чурттакчы чонну ыттар айыылындан камгалаар талазы-биле хемчеглерни албаан чагырга черлеринден моральдыг болгаш кадыкшыл когаралдарын суд дамчыштыр негеп, акша-хөреңгини олардан төледип алыры тояанчы ыттар-биле демиселге элээн идиглиг дээрзин чамдык регионнарда байдал көргүскен. Кижилер Ыттарын баглап алыр апарган, эрге-чагырга органнары “ыттар хоойлузун” күүседир талазы-биле ажылын шыңгыыраткан.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №24 2024 чылдың март 30.