Ыдык Сака Дава айда Тываның улустуң чогаалчызы Артык Ховалыгның үнелиг кижи төрүмели алган хүнүнде чогаалчы, журналист үре-түңнелдиг ажылынга немере каасталга ооң дагдыныкчы, эгелекчи хөй-ниити ажыл-чорудулгазының дугайында сонуургаар сорулганы салдым.
Он чыл Москвада чурттап турар-даа болза, чону-биле харылзаазын үспейн, бодунуң күсели-биле номнарны үндүргеш, Тывазынче чорудуп берип турар. Чогаалчының чаа номнарын номчукчулар былааштыг үлешкен. Ужуражыксаан, келдириксээн чон кожууннардан кээп, чаа номнарны сураглап, Ном үндүрер черде чүге чогул деп айтырып турар.
Эрткен чылын “Коңгулуур ыры” деп ном таныштырылгазында Тываның улустуң чогаалчызы, чогаал башкызы Мария Күжүгет Артык Ховалыгның кылган ажыл-үүлези хөй талалыг, ону тус-тузунда шинчилээр болза, “Артыкология” деп эртем адыры үнүп болур дээн. С. Комбу, Н. Куулар, Ч. Кара-Күске, Ш. Суван оларның үнелелинге немештир бо сөстер база онзагай дыңналганын ужуражылгага киришкеннер сактыр боор.
– Артык Хөм-Отуковна, төрүттүнген хүнүңер таварыштыр номчукчуларыңарның мурнундан силерге байыр чедирип, аас-кежикти, кадыкшылды күзеп тур бис.
Бо удаада Тываның херээженнер шимчээшкининге уттундурбас көскү исти арттырган чогаадыкчы херээжен улустуң бир дугаар организациязы – Херээжен чогаалчылар ассоциациязының дугайын сактып көөр бис бе?
– Ийе, эне, өгбе назыда, аныяктарга арга-сүме бээр, сактыышкыннар бижиир үеде ол чылдарда ниитилел амыдыралының мурнуку одуруунга турган, ат-алдары тараан, хөй национал улусту хаара тудуп деткээн ассоциацияның үжен болгаш үш чыл болган нүүрүнде баштайгыларны адап, үнелеп, барымдааларга доктаап көрейн.
“Эне сөзүнүң”, “Кадын” сеткүүлдүң дугайында, очулга ажылын сактыышкыннарда бижип каан мен. Эртемден В. Кан солун дугайында ном бижиир деп турарын дыңнатты. Ассоциация дугайын архивтен ол номчаан. Херек материалдар ном саңнарында көктегде бар. Диплом, курс ажылы бижиир дээн студентилер бажыңга бо-ла кээр турган. Херек фактыларны чогаал, парлалга шинчээчилеринге дуза кылдыр шаам-биле төөгүп көрейн.
– Ассоциацияның төөгүзүн сонуургадып көрүңерем.
– Москвага ССРЭ-ниң херээжен чогаалчылар съездизинге делегат болган мен. Орта ССРЭ-ниң Херээжен чогаалчылар ассоциациязын тургускаш, даргазынга Л. Васильеваны соңгаан. Тывадан аңгы каяа-даа салбыр тургустунмаан, эвилелдиң төп ассоциациязы база үр болбаан. Партия үезинде чырыдыышкын бажыңынга бүгү кожууннарның делегаттарының хуралынга уставты бадылааш, даргазынга мени соңгаан. Кызыл хоорай чагыргазынга бүрүткелди эрткен.
Ассоциация “Эне сөзү”, “Слово матери” солуннарны, “Кадын” сеткүүлдү тургус- кан – бо ооң кол ачызы. Тыва чогаалга херээжен чоннуң киирген үлүүн үе-чада, назы-хар аайы-биле түңнээни – эртем ажылынга дең хемчээлдиг херечи. Эгелеп чоруур авторларны деткип, он-он бирги номнарны үндүрүшкени – үшкү үре-түңнелдиг дуза Ном үндүрер черниң ажылынга деңнежир.
– Ол ажылыңарны изии-биле деткээн кижилер кымнар ирги?
– Хамнаашкын талазы-биле делегейниң дириг эртинези, эртемден, чогаалчы М. Кенин-Лопсан бисти деткээш, бир дугаар херээжен чогаалчы Хөндергей чурттуг Донгак Барыкаан деп айтып бээрге, ооң номун үндүрдүвүс. Барыкаан аттыг шаңналды шылгараан херээжен чогаалчыларга тыпсырын доктааткан.
Бир дугаар тыва проза чогаалы Чыртакай Биче-оолдуң “Самбукайның чугаазы” деп тоожузу деп чогаал сайгарлыкчылары-биле сүмележип доктааткан.
Ат-сураглыг артист К. Мунзук шүлүкчү деп ады тараан, аңаа “20 чүс чылдың 20 онза кадыны” деп мөөрейниң дипломун уруу Г. Мунзукка тывыскан. Төөгүге арттырган изи – Караның овур-хевирин ойнааны, ава дугайында ырыларның сөзүн, аялгазын чогаатканы.
Кыс чогаалчылардан бир дугаар “Тываның алдарлыг чогаалчызы”, “Тываның улустуң чогаалчызы” деп аттарны Е. Танова алган. Ассоциацияның он чылында аңаа “Күш-ажылга шылгарал дээш” деп медальды тывыскан. Төөгүге арттырган изи – тыва парлалганың шинчээчизи, төөгү эртемнериниң кандидады, хөй ыры сөзүнүң автору. Тозан хар чедир узун назылааш, кызыл-дустаан чогаалчының ады-биле төрээн сууру Кара-Чыраада ном саңын адаан.
З. Намзырай – “Күш-ажылга шылгарал дээш” деп медаль-биле шаңнаткан лириктиг ырылар сөзүнүң автору.
Шак мынчаар төөгүнү чогаалының деңнели-биле чонга кылган тодаргай үлүүн көрүп, шын үнелеп бижиири аныяк-өскенниң хүлээлгези болур. Өгбелерни үнелеп, утпайн сактып, четтиргенин илередип чоруур болза, боттуң оруу ажыттынар. Адаанывыс эне чогаалчыларның адын мөңгежидер ажылга идепкейлиг киржиңер. Кожуун бүрүзүнден адаар болзумза, солун арнынга сыңмас.
“20 чүс чылдың 20 онза кадыны” төлевилел – херээженнер шимчээшкиниге чаа арын, байлакшыткан чаартылга. Ол чээрби тиилекчини чуруу, допчу-намдары-биле “Аалым болган Ава – Тывам” деп төөгү-нептередиглиг номда кииргени – өгбелерге тураскаадыг, салгалдарга чагыг. Ынчан Х. Анчымаа, Б. Долчанмаа бистиң аравыска турган. Байкара Шөжүлбевна бистиң-биле шайлап, самнаан. Хертек Амырбитовнаның дипломун керни дамчыткан. Ийи хоочунга суй белекти парламент тывыскан.
Кыс чоннуң хей-аъдын көдүреринге, езу-чаңчылдарны нептередиринге “Иениң онзагай буян-чаражы” деп республиканың энезин, кадынын, даңгыназын, төлептиг кызын илереткен мөөрейни чон ам-даа сактып чугаалажыр. Ылаңгыя эне Аглакаевна мактап турган.
– Аныяктарга чүнү сүмелээр силер?
– Амгы үеде кыс чон-биле ажылдаксаан улуска сүмем – 21 ие-чаш харыылаар организацияларны каттыштырган национал лиганың уставын өөренип көөр. Якутияның дуржулгазы-биле, Москвага болуп турган херээжен чыыштарның сүмези-биле ону тургузуп каарывыска, чүгле бис чааскаан тергиидээр, чагырар бис дээр, делгем көрүш, чончу сеткил чок дарга долганган бөлүкке ол таарышпаан. Кол сорулга демнежилге дээрзин билбээн.
– Хөй-ниити ажылынга идепкей, чон дээр сеткил чокта, хоржок. Журналистер эвилелин 20 чыл удуртуп келген болгай силер...
– Ийе. Ол база дыка улуг, харыысалгалыг ажыл. Хөй-ниити ажылы кылгаш, чеме-хала-даа дыңнап шаг болган мен. Боттарыңар кылыптыңар дээрге, “Ча-ча, кижи чалча эвес” – дээр. Ам харын дагдыныкчы дээш шаңнал тыпсып турар апарган-дыр. Ол база чон дээш ажыл.
Журналистерниң даңзызында чүгле калган улус боорга, радио-телевидениеден 20 хире кежигүннерни киирген бис. Л. Паратма, М. Ондар, В. Ооржак, Ч. Булытова, С. Монгуш, О. Дамба-Хуурак, И. Сорокина болгаш өскелер-даа ынчан аныяк журналистер турган.
Эге организациялардан “Шындан” С. Балчыр, “Тувинская правда” солундан М. Кенин-Лопсан, теле-радиодан Л. Шойдук, ном үндүрер черден О. Байыр дыка идепкейлиг турган.
Тыва парлалга төөгүзүнде бир дугаар радиожурналист Калдар Монгуш эвилелдиң өргүүдели-биле “Күш-ажылдың Кызыл тук” ордени-биле шаңнаткан.
– Силерниң дагдыныкчы үлүүңер, хөй-ниити ажылыңар аныяктарга үлегер-чижек. Тыва интеллигенцияның төлептиглериниң төлептии силерниң чонга ачы-хавыяаңар улуг болгай. Ону чон бижиир, чогаалды чонга бижиир, чон үнелээр, шаңнал база чоннуу болур. Чо- гаал – чоннуң өнчүзү болур, эки чогаал, эки кылган ажыл салгалдарга алгадыр.
/ Ш. ХОВАЛЫГ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
"Шын" №34 2023 чылдың май 13