Республиканың көдээ ажыл-агый адырында «Кировец» болгаш «Беларусь» деп чаа тракторлар немешкен. Чаа техника амгы үениң негелделеринге дүгжүр. Тараа тарыыр шөлдерни ам-даа улгаттырып болур арга бар апарган. Кожууннарда ооң мурнунда ажыглаттынмайн турган черлерни безин немей чардырып, тараа-быдааны көвүдедир тарып болур.
Республиканың чаа соңгуткан удуртукчузу Владислав Ховалыг база «Чаңгыс демниг Россия» партиязының депутаттарының дилээ-биле РФ-тиң чазааның федералдыг бюджединден деткээни 1,5 миллиард рубль акшазындан Тываның Көдээ ажыл-агый яамызынга 64 сая рубльди аңгылаан. Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы ол акша-хөреңги-биле чаа тракторларны саткан.
Тывада арат ажыл-агыйлыглар хөй. Ынчангаш кым ук тракторларны алырын тодарадыры-биле конкурсту чарлаан турган. Конкурска Таңды кожуундан хууда сайгарлыкчылар Михаил Санников болгаш Николай Чульдум, Бии-Хем кожууннуң «Бии-Хем» кооперативи, Улуг-Хем кожуундан «Оргаадай» хууда көдээ ажыл-агый кооперативи «Кировец» деп эң күштүг тракторларны алган.
Илииртээр херекселдиг «Кировец» хондур, хүнзедир 40 га черни чардырыптар. А дөрт «Кировец» ол хире үе дургузунда каттышкаш, 3700 га 30 ажыг чылдар иштинде куруккан черлерни тараа тарыырынга белеткептер. Чаа техника бо хүннерде тарылга сезонунда шөлдер белен болзун дээш, ажылын кылып кирипкен.
Бии-Хем кожуундан чаа трактор алыр аас-кежиктиг болган «Бии-Хем» кооперативиниң даргазы Айбек Монгуш-биле ооң ажыл-агыйының дугайында чугаалаштым.
2019 чылда кооперативти ажыткаш, ажылдап эгелээннер. Бир дугаар чылында 100 гектар черге тараа тараан. Бо күзүн 600 гектарда тараан тарааны ажаап алыр деп турар. Келир чылын 1000 гектар чедир тараа тарыыр деп сорулганы салган.
Кооперативтиң мурнундан ол республиканың Көдээ ажыл-агый яамызындан дуза дилеп кээп турган. Тракторлар садып алыр аргазын көрүп, лизинг ап болур аргаларын Айбек өөренип көрүп турда, конкурс чарлапкан. Эге дээрезинде тракторну хөлезиге алыр, оон чоорту садып алыр керээни чарып алганнар. Амгы үеде чер чарар андазынны, илиири дээш бүрүн дериг-херекселдиг тракторну хөлезиге алган. Эге чылдарында чаа трактор-биле акша-көпеекти ажылдап алгаш, ооң соонда садып ап болур арга бар апаар.
Ук конкурска тараа тарып турар, чер ажыл-агыйлыг хууда сайгарлыкчылар киришкен. Чериниң документизин, кайы хире шөлде тараа тараанын, кайы хире дүжүт манап турарын, чыл санында төлеп турар үндүрүүнүң түңүн, орулгазын дээш шуптузун айыткан документилерни чыып дужааган.
«Бии-Хем» кооперативтиң ажыл-агыйының угланыышкыннары аңгы-аңгы: колбаса цеги, мал-маган ажылы, сиген-ширбиил белеткели, тараа-быдаа тарылгазы дээш янзы-бүрү. Кат, тоорук үезинде чоннуң чыып алган кадын, тооруун хүлээп алгаш, мөөңү-биле соңгаар аппарып дужаап база турар.
Кооперативке эгезинде дөрт кежигүн турган. Амгы үеде ийи кижи арткан. Кооперативче кириксеп турар сайгарлыкчылар бар. Анаа-ла душкан-на улусту киирип албас болгай, ынчангаш ол айтырыгны өөренип көрүп турарын Айбек чугаалады.
Тракторнуң хөлезини бир айда 100 муң ажыг рубль. Хөлезинин Көдээ ажыл-агый яамызының фондузунга төлээр. Ам-даа каш чыл дургузунда тура дүшпейн тарааны тарыптар болза, ук тракторнуң өртээн долузу-биле эгидиптер. «Бии-Хем» кооперативи алызында барып тракторну боттарынга арттырып алыр деп сорулганы салгаш, ажылдап кирипкеннер. Бир эвес тарып алган тараазының орулгазы 700 хуу кылдыр өзүп кээр болза, трактор өртээнге күш чедер апаар. Амдыызында тракторну бүрүнү-биле садып алыр аргазы чок.
– Кижи черле бодунуң хире-шаан миннип, бюджедин санап-бодап ап чоруур болза эки. Ынчангаш ам-даа беш-алды чыл ажылдапкаш, садып алыр бис деп бодаар-дыр мен. Бо трактор чүгле чер чарар, ону болбаазырадырынга херектиг трактор-дур. Тывада оон өске ындыг улуг трактор ажыглапкы дег бүдүрүлгелер-даа чок боор оң. Оон ыңай харын, мал чеми белеткеп турар үеде, хөй сиген-ширбиил чүдүрүп каан прицептерни кожуп алгаш, аай-дедир сөөртүп болур бис – деп, Айбек Монгуш чугаалады.
Кыжын тараа тарыыр шөлдерге хар хөртүктелип тапталгаш, чазын суггат болзун дээш, улуг тракторну ажыглаар. Кышкы үеде база улуг трактор херек. Хар черден бусталып үнмейн, черге кадып чыдып калзын дээш, тускай ажылдарны кыжын ол трактор-биле чорудар.
– Чүге улуг тракторну ап турар бис дээрге, үе-дир ийин. Улуг трактор-биле ажылдаарга, үе камнап алыр. Тарааны тарыыр болгаш ажаар үе дыка кыска. Ынчангаш четтигер дээш кызар бис. Агаар-бойдусту көрүп тургаш тарыыр, тарааның бышкан-бышпаанын хынап тургаш, ажаар. Чер ажыл-агыйынга агроном база чугула херек. Кооператививисте чаңгыс агроном бар. Аныяк агроном өөредип алыр күзелдиг бис. Сигенни 400-500 тонна чедир кылып белеткеп тур бис. Ниитизи-биле үш бичии трактор бар. Оон аңгыда, чүък чүдүрер 10 хире машиналыг бис. 600 гектарга тарып алгаш, 900 хире тонна тарааны ажаап ап турар бис. Кандыг-даа ажыл-агыйга шаптараазыннар бар болур. Бисте база бергедээшкиннер бар. Бодувус комбайнныг болуксаар бис. Комбайнны чүгле чагыг езугаар бүдүрүп турар. Назарово хоорайда заводка техниканың өртээниң 10 хуузун 780 муң рубль акшаны баш бурунгаар төлеп-даа каарывыска, ам-даа чок-тур. Завод кылып четтикпейн турар. Бир комбайн дээш 10 хуузун төлээш, чагыг киирерге, 9 ай болгаш доостур. Комбайнны эрткен чылын-на чагаан болза эки. Эрткен чылын мындыг улуг планнарлыг апаар бис деп бодувус билбээн, бүзүревээн бис. Шаанда тараа тарып турган октаттынган шөлдерни ажыглалче киирер дээш, кызып турар бис. Ол шөлдерни ажыглалче киирери база улуг айтырыг. Чүге дээрге аалдар ында-мында кыштаан, чайлаан, күзээн, чазаан тараа тарыыр шөлдерниң ортузунда тудуп алган болур. Шаандагы тараа шөлдерин ээлеп алган олурар. Тарааны гектар гектары-биле эңдере тарыптарга, мал-маганын тараа шөлүнче киир салыптар. Канчап бардың деп чеде бээрге, тарааң шөлүн кажаалап ал дээр – деп, Айбек Монгуш хомудалын илеретти.
2022 чылдан 2027 чылга чедир чер ажылынга хамаарыштыр республиканың тургузуп алган программазын РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызы чүүлдүгзүнүп, эки деп санаан. Ам чүгле ук программаны боттандырар акшаландырыышкын документизинге атты салып, бадыткаарын манаар. Бир эвес ук программаны, шынап-ла, бадылаптар чүве болза, республиканың көдээ ажыл-агый адырынга чыл санында 1,8 млрд рубль акшаны федералдыг бюджеттен, 1 млрд рубльди республика бюджединден, 4 млрд рубльди хууда инвесторларны хаара тудуп тургаш, немээрин Тыва Чазак планнап турар. Көдээ ажыл-агый сайзырап, куруккан черлерге тараа-быдааны шаандагы дег долдур тарып, тыва чон тодуг-догаа, бай-байлак чурттаар-ла болзунам!
Айдың ОНДАР.
#Көдээажыл_агыйяамызы #Техника #Бии_хемкооперативи #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva