Тыва Республика 17 кожууннардан болгаш 2 республика чергелиг хоорайлардан (Кызыл, Ак-Довурак) тургустунган. Кызыл хоорай республиканың найысылалы болганда, хоойлу езугаар тускай эрге-байдалдыг.
Хөй национал чоннуг Тыва Республиканы найыралдыг, хөй ажы-төлдүг өг-бүле-биле деңнээр болза, республика бюджедин ол өг-бүлелерниң бюджеди-биле база деңнеп болур.
Найыралдыг, хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң ажы-төлү ада-иезинге шупту деңге эргим болгаш үнелиг болуру ышкаш, республиканы уштап-баштап чоруур эрге-чагырганың (Чазактың болгаш парламентиниң) кичээнгейи шупту кожууннарже, хоорайларже, сумуларже, суурларже деңге угланган турар ужурлуг.
Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгның Тывага дуза кылдыр бо чылдың федералдыг бюджединде көрдүнген субвенция, дотация, адыр аайы-биле федералдыг программалар таварыштыр акшаландырыышкыннардан аңгыда, республикага ооң кырындан немей 1,5 миллиард рубль акшаландырыышкынны үндүрүп бээрин чедип алганы улуг чедиишкин болган.
Россияның Президентизи Владимир Путинниң, федералдыг Чазактың, Россияның Маадыры болгаш камгалал сайыды Сергей Шойгунуң деткимчези-биле федералдыг бюджеттен немелде дуза болур 1,5 миллиард түңнүг акшаландырыышкынны алган.
Владислав Ховалыг кыска үе дургузунда бүгү Тываның шупту кожуун, хоорайларынга чедип, ында чоннуң ажыл-амыдыралын боду амы-хууда көрген, чоннуң дилеглерин, чагыг-сөзүн дыңнап, хүлээп алган.
Ол ышкаш экономиканың болгаш социал адырның чер-черлерде байдалын хынап, ол-ла дораан шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларны соңгаарлатпайн дарый үзе шиитпирлеп турганын билир бис.
Үлетпүр, энергетика, коммунал ажыл-агый бүдүрүлгелеринден эгелээш, көдээ ажыл-агый, тудуг-суур, өөредилге черлери, эмнелгелер, культура, спорт одаглары дээш-ле Владислав Товарищтайовичиниң барбаан, четпээн чери чок деп болур.
Ырак-узак кожууннар – Тожуда, Мөңгүн-Тайгада, Тере-Хөлде чоннуң ажыл-амыдыралы-биле В. Ховалыг база таныжып четкен. Чамдык, чоок-кавы кожууннар хамаанчок, база-ла ыраккы Бай-Тайгага безин мурнунда барып чорааш, берген даалгаларының күүселдезин хынап, катап база чедип чораан.
Бүгү Тываны эргип турар аразында республиканың бирги удуртукчузу Тываның хүн бүрүнүң болгаш келир үениң федералдыг деңнелге шиитпирлээр айтырыгларын чугаалажып, Москва хоорайже сургакчылап четтигип турарын көргеш, бо кижи, ажыы-биле чугаалаарга, «канчап четтигип турар дарга боор?» деп кайгап ханмас…
Хөй ажы-төлдүг үлегерлиг ада кижи өг-бүлезиниң, ажы-төлүнүң хереглелдерин шуптузун ыяк билири ышкаш, республиканың Баштыңы база ындыг – шупту кожууннарның, хоорайларның, сумуларның, суурларның, экономиканың болгаш социал адырның байдалын дөгерезин сайгарып, билип олурар ужурлуг.
Мындыг деңнелгени кылып оргаш көөр болза, Владислав Ховалыгны, ол, хөй ажы-төлдүг үлегерлиг ада-биле дөмейлештирип болур дээр мен. Ооң херечизи – федералдыг бюджеттен Тывага немелде дуза кылдыр Владислав Товарищтайовичиниң камгалап эккелгени 1 миллиард 500 сая акшаны канчаар чөптүг үлеп, шын чарып турары болур.
Республикага немелде дуза кылдыр келген 1,5 миллиард акшаны кайнаар углап, чарып турганының, турарының дугайында массалыг информация чепсектери – радио, телевидение, солун-сеткүүлдер чонга медээлеп, ажык-чарлыг дамчыдып турган-даа болза, чижек кылдыр чамдык факт-барымдааларны база катап бижиири черле артык эвес.
Чижээлээрге, Тываның оруктарының тудуунче ол 1,5 миллиардтан 72 сая акшаны немей углаан. Ол дээрге Владислав Товарищтайовичиниң оруктар талазы-биле чогуур федералдыг программа таварыштыр немей камгалап эккелгени 350 сая акшага немежир, ооң кырындан акшаландырыышкын болур. Республиканың федералдыг бюджеттен чедип алганы орук тудуунче ниити түңү 746 сая немелде акшаландырыышкынның ачызында Бии-Хемни Тоора-Хем дужундан кежер көвүрүгнү, Кызыл, Шагаан-Арыг хоорайларже кирер оруктарны тудуп доозар.
Көдээ ажыл-агыйже ол буянныг 1,5 миллиардтан 125 сая 500 муң акшаны үндүрери көрдүнген. Ооң-биле колхоз-совхозтар дүжүп турар үеде соңгаар чиик өртек-биле саттына берген машина-техниканың орнунга күчүлүг «Кировец» К-735, 730М маркалыг тракторлар болгаш өске-даа көдээ ажыл-агыйның дериг-херекселдерин садып алыр.
Социал адырларже база дыка хөй немелде акшаландырыышкын көрдүнген. Чижээлээрге, 21,8 сая рубльге контейнерде тургускан тынар кислород станциязын ТР-ниң Кадык камгалал яамызы садып алгаш, республиканың 1 дугаар эмнелгезинде тургускан. Ол станция ам бо хүнде, бүгү делегейде хамчыктыг аарыг коронавирус ковид-19 чавырылбайн турар үеде, та чеже кижиниң амы-тынын алыр. Ынчангаш ол федералдыг бюджеттен немелде дузаны буянныг 1,5 миллиард деп база болур.
Ол хире хөй акшаны Тываже немей үндүрерин чедип алгаш, Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг, ТР-ниң Чазаа болгаш Дээди Хуралы (парламентизи) ооң үлелгезин кончуг чөптүг болгаш чарыгдалын шын чорудуп турар деп санаар мен.
Хөй ажы-төлдүг найыралдыг өг-бүлеге уругларын ынак, ынак эвес деп ылгавайн, шуптузун деңге хандырып, өстүрүп, кижизидип чорууру ышкаш чазак-чагырга федералдыг төптен келген дузаны, республика бюджедин кожуун, хоорай, суму, суур, экономика болгаш социал адырлар аайы-биле ажык-чарлыг чөптүг үлеп болгаш шын чарып турарын черле деткивес аргажок.
Сентябрь 19-та соңгулдалар эрте берген соонда, 2022 чылда болгаш дараазында чылдарда республика бюджедин болгаш федералдыг акшаландырыышкынны бо чылын келген немелде 1,5 миллиард рубль акша ышкаш чөптүг үлеп, шын чарыыр болзувусса, Тыва Республика социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң чаа, бөгүнден бедик чадазынче үнүп кээр деп бүгү талазы-биле магадылал бар-дыр.
Мерген КЫРГЫС.
#Экономика #Федералдыгбюджет #Деткимче #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva