Күш-ажылдың кижизи
Сөөлгү үеде буттарым бодумну угбастап, шүнчүүм аарып, кылаштаарым бергедээн. 2021 чылдың октябрьда Кызылдың травматологияга бир неделя эмнеттим. Тываның улустуң эмчизи Эргил Чадамба биле Республика эмнелгезиниң травматология салбырының эргелекчизи Аңчыгаш Сарыг-оолович Даңзырык “Москвага барып, шүнчүүң чүзүн солуур кезиишкин кылдырар болзуңза эки-дир” — дээннер. Чүге дээрге коксартроз эргижирээн, ону шагда-ла 5-10 чыл бурунгаар кезер турган. Ам кезиишкин нарын болурун тайылбырлааннар.
Москвага ноябрь 15-те “МЕДСИ” клиникага медицина эртеминиң бирги тыва доктору Вячеслав Ондар-биле ужуражып, эмнедир аас-кежиктиг болдум. Доктор Вячеслав Ондар чииги сүргей кирип келгеш, менче ийи холун сунуп, ийи шенектеримден мөге холдары-биле көдүрбүшаан, чолукшуп мендилежип, бодун таныштырды: “Экии, экивеңер! Мени доктор Ондар дээр. Силерни кым дээрил, кырган-ачай?” — деп, мурнумда хүлүмзүрүп тур. Ол чазык-чаагай хүлүмзүрүглүг тыва доктордан ала-чайгаар чырык болгаш чымчак, чылыг хөөннер чайынналып үнүп, мээң сеткилимни оожургадып, сагыш-сеткилимни сергедип, чалгынналдырыпкан ышкаш болду. Мен бодум-даа эскербейн, каш-ла минута иштинде бодумнуң дугайымда база аарыым дугайында төөгүлей каапкан болдум. Доктор менче чазык көрбүшаан чугаалады: “Москвага чедип келгениңер, часпаан-дыр силер. Арай-ла орайтаан-даа болза, бүзүрелдиг холда мен, бүгү-ле чүве эки болур деп бүзүреңер”. Мындыг бүзүрелдиг, чымчак сөстер мени чалгынналдырып, хей-аъдым көдүрлүп келгенин эскердим.
Вячеслав Сүдер-оолович 1977 чылда Красноярскының күрүне институдунга өөренип киргеш, 1984 чылда дооскан. Тускай эртеми – эмнээшкин херээ. 1984 – 1998 чылдарда Кызылга травматолог-ортопед эмчи болуп ажылдаан. Тываның алдарлыг эмчизи. Ординатураны 1985 чылда Кызыл хоорайга эрткен. Көдээге төрүттүнгеш, өзүп, школаны дооскан. Адазы бүгү назынында Таңды кожууннуң Победа колхозунуң бызаңчы, тудугжузу – "алдын холдуг" шевер кижи чораан. А авазы малчыннап, поварлап, бригадирлеп, суму даргалап чораан. Слава 5 ажы-төлдүг өг-бүлеге өскен, бир акызы, үш угбазының хеймери, Кур-Чер ортумак школазынга 10-гу классты дооскан. Эге классчы тургаш-ла, эмчи күүйү Тоюңмаа Степановна Күжүгеттиң салдары-биле эмчи мергежилин шилээш, күзелин чедип алганы ол. Слава школага үргүлчү 5-терге өөренип чораан. Институт кирер шылгалдага ооң бижээн ажылын чамдык улус будап каарга, бодунуң шынныынга бүзүреп, демисежип тургаш, эчизинге чедип алганы — ооң баштайгы тиилелгези ол болган.
Ол төөгү мынчаар болган: орус дылга чогаадыг бижиир шылгалда үезинде чанынга улгады берген эр кижиниң шала бергедеп орарын көргеш, бодунуң чогаадыын долузу-биле дүжүрүп бижидип каан. Түңнелинде, ол кижи “5”, а бодунуң демдээ “2” болган. Ынчан шылгалдалар Кызылдың күрүнениң башкы инстидунунга болуп турган. Институттуң ректору Алдын-оол Саинотович Хомушкуга чеде бээрге, ажылды катап эккелдиргеш, көргеш, чазыг тыппайн, чүгле кызыл будук-биле доора шыйгаш, “2” салып каан болган. Слава ынчалдыр бюрократтар-биле демисешкеш, бирги тиилелгени чедип алган.
📢Ийи дугаар тиилелгези
Красноярскының эмчи институдунга ол чылын олуттар долган боорга, “харым 18-тээр, күзүн шериг аппаарга, 2-3 чыл чидирер мен” дээш, Москваның Тимирязев академиязынга 1 чыл өөренгеш, дараазында чылын бодунуң күзели болур Красноярскының күрүне университединче өөренип кире берген. Ийи дугаар тиилелгези ол. Тывага турумчуп, 14 чыл ажыр ажылдаан соонда, төрээн черинден чорупканы база ооң шиитпирлиин көргүзүп турар. 1998 чылда улуг оглу Айдыс Москвага Улустарның найыралы аттыг университет кирип аарга, ол берге, акша-шалың үнмес чылдарда оглун азырап, хайгаараар база ажылдаар, аспирантура база кирип аар сорулгалыг Москваже чорупкан. Үшкү тиилелгези – Москвага ажыл тыппайн, 3 ай хире ажыл дилеп (чүдүрүкчүлеп безин турган) чоруп тургаш, хоорай эмнелгезиниң дежурный травматологу болуп ажылдай бергени.
Вячеслав Сүдер-оолович Кызылга ажылдап тургаш, 1998 чылга чедир травматологияның чаа методикаларының талазы-биле курстарга 5 катап кээп, ооң удуртукчузу профессор В.Г. Голубев-биле чоок таныш апарган. Аспирантура кирер дээрге, олут чок боорга, В.Г. Голубев дузалап, аспирантураже кирер аргазын тыпкан.
Бир чыл болганда ооң ажылынга кызымаан, ажылдап билирин көргеш, Москва облазының Красногорск районунга бодунуң диссертациязын бижип уламчылаар арганы аңаа бербишаан, травматолог кылдыр чорудупкан. Ол Кызылга ажылдап тургаш, 1997 чылда японнарның улуг улуска ажыглап турганы, коксартроз аарыгларынга шүнчүктүң чүстерин солуурда, японнарның методиказын бичии кижилерге ажыглап эгелээни база кончуг эки түңнелдери дээш чогаадыкчы херечилел бижикти (патент) алган турган. Ийи дугаар херечилел бижиин профессор Голубев-биле кады 2001 чылда алган. Ооң темазы — “Чоданың болгаш майыктың кадырлып, сыйылганын эмнээриниң талазы-биле ажыдыышкын”.
Вячеслав Сүдер-оолович кызымааның болгаш чүткүлдүүнүң ачызында Европаның бүгү чурттарынга стажировкаларны эрткен болгаш бодунуң тускай эртеминиң талазы-биле илеткелдерни кылып, хөй-хөй дуржулгаларны тарадып, чаа ажыдыышкыннарны кылганы дээш Американың ортопедтер академиязының (ААОS) болгаш Бүгү-делегейниң травматологтар, ортопедтер ассоциациязының (SIСОТ) кежигүнү деп аттарның эдилекчизи болган. Амгы үеде Москвада Россияның Кадык камгалал яамызының геронтология эртем-клиниктиг төвүнүң травматология, ортопедия салбырының эргелекчизи. Ол Москва облазынга “Ниитилелдиң кадыкшылы болгаш кадык камгалалының организациязы” деп клиниктиг эртем-шинчилел институдунга 2001 чылда аспирантураны дооскаш, ук институтка 2015–2020 чылдарда билиин бедиткен. Амгы үеде Россия Федерациязының Эмнелге-биологтуг агентилелинде травматология болгаш ортопедия кафедразының профессору болуп, дакпырлап ажылдап турар. Ол медицина эртеминиң профессору, дээди категорияның эмчизи, улуг чүстерни солуп эмнээр талазы-биле 38 чыл стажтыг, 2500 ажыг операцияны кылган ховар эмчилерниң бирээзи.
Ооң хөй талалыг эмнээшкин болгаш эртем-шинчилел ажылдары мындыг: чүстерниң, шыңганнарның болгаш чымчак эъттерниң кемдээшкин болгаш кезиишкин түңнелинде тудуштурулгазын болгаш өскерлиишкиннерин эмнээриниң база коксартроз, таваңгай шпоразы, буттар ыргактары (косолапость), дагыр-моюн (кривошея), сколиоз, эгин-чарын (париотрозу) болгаш даянып-шимчээр аппаратты шинчиири дээш өске-даа аарыгларның кезер эмнээшкинин болгаш диагностиказын тургузуп, дараазында аарыгларга: хендирбе болгаш хол, бут чүстеринге кемдээшкиннер уржуу), анаа ыжыктарны эмнээри, радио-химиктиг арга-биле кеш аарыгларын чидирери, янзы-бүрү балыгларны кезип эмнээри (ушивание), кеште сорбуларны чидирери, өртеңни, соокка доңган мага-боттуң бир кезээн эмнээри, кандыг-даа нарын шарыышкыннар, блокада болгаш оон-даа өске...
Бо хире хөй аарыгларны эмнеп турар, делегей чергелиг тыва эмчи Вячеслав Ондарга эмнедири, шынап-ла, аас-кежик-тир деп бодап чор мен. Мээң 30 чылдар дургузунда эдилеп, хинчектенип чорааным шүнчүктүң коксартрозун, тен ап каапкан дег, кезип эмнеп, чүстү солуп каапканынга четтиргенимни илередипки дег сөстер тыппас мен. Ол эмчиге эмнеткен улустуң “бургандан эмчи”, “хуулгаазын “алдын холдуг”, “алдын чүректиг” деп турарынга каттыжып, “Алдын холдуг тыва доктор” деп очерк бижиир деп бодап алган мен.
Москвага Вячеслав Сүдер-ооловичиге Тывадан барып эмнедип, кестирген кижилер хөй. Мен аңаа 10 ажыг хондур эмнедип чыдырымда, он хире кижи Тывадан кээп эмнеттилер. Олар дээрге Айли деп аттыг оол (Кызылдан). Алдын-кыс Сувакпут (Бай-Хаактан), Ольга Сергеевна (Межегейден), Ашак-оол Ондар (Сүт-Хөлден), Чечек Петровна (Кызылдан) база мен (Бай-Тайгадан), оон бир орус омактыг эр кижи (Кызылдан). Үнүп турувуста, Вячеслав Сүдер-оолович палаталарда ам-даа Тывадан 3 кижи бар деп турду. Кызылга келгеш, олар-биле телефоннажып чугаалажып турар мен. Шуптузунуң балыы нарыыдаашкын, ыжык чок эттинип турар. Ёзулуг “алдын хол биле алдын чүректиг” эмчи эмнээрге, бүгү чүве эки болуп турары ол.
Вячеслав Ондарны кайгамчык чолдуг, күзел-соруу хайныгып чоруур, бергелерге торулбас, бурунгаар көрүштүг, чымчак, ёзулуг тыва сеткилдиг бедик хей-аъттыг, мерген угаанныг кижи деп билип чоруур мен.
📢Эмчиниң өг-бүлези
Вячеслав Сүдер-ооловичиниң өөнүң ишти Татьяна Соднамовна база Москвада УЗИ эмнелгезиниң эмчизи болуп ажылдап чоруур. Оларның ийи оглу Айдыс биле Артыш адазының соон салгап, кайызы-даа дээди эртемниг хирург, травматолог эмчилер болган.
Улуг оглу Айдыс Вячеславович амгы үеде медицина реабилитациязының травматология-ортопедия төвүнүң удуртукчузу. Чурт иштиниң болгаш делегейде чоруттунуп турар чыыштарга, конференцияларга чалаттырып, илеткелдерни кылып, арга-дуржулгазын тарадып, 40 хар чаа ажып чоруур хиреде ортопедия болгаш травматология талазы-биле база билдингир апарган эмчи-дир. Ол Европаның дээре дээн клиникалары Германия, Австрия, Испания, Бельгия, Чехия, Латвия, Венгрияга стажировкаларны эрткен. Айдыс Вячеславовичиниң ажылының түңнелдериниң дугайында хөй-хөй сертификаттар болгаш эмнеткен улустарның үнелелдери херечилеп турар. Чижээлээрге, 2013 чылдың январь 24-те “биче чүстерни солуп эмнээринге амгы үениң технологиялары” деп Күрүнениң Сибирь медицина университединиң сертификады.
Ийи дугаар оглу Артыш Москвага Улустарның найыралы аттыг университетти дооскан. Ол артроскопия талазы-биле тускай эртемниг. Европаның спортчу травматология ниитилели ESSU-нуң база Бүгү-делегейниң ортопедиктиг хирургия болгаш травматология ассоциациязы SISOT-туң кежигүнү. Россияның спортчу чыынды командаларның кежигүннериниң янзы-бүрү кемдээшкиннер уржуктарын кезип, салаа-сайгыт болгаш улуг чүстерни солуурунуң нарын кезиишкиннерин боттандырып турар.
Айдың биле Артыштың оолдары Артур болгаш Артём база-ла эмчи болур күзелин илередип турар.
Тыва чоннуң чоргааралы – делегей чергелиг хирург, травматолог, ортопед Вячеслав Ондарның дугайында, ооң кезип эмнээн муң-муң кижилериниң өөрүп четтириишкинин илереткен сөстерин, суй белектерин кижи санап четпес. Вячеслав Сүдер-оолович тускай музей хевирлиг өрээлди ажыткан. Ында чүс-чүс кижилерниң өөрүп четтириишкин сөстерин болгаш суй белектерни делгээн. Эмнеткен кижилер ооң кижизиин, хүндүлээчел чоруун, эвилең-ээлдээн, эптиг-чөптүүн, кижилерге кичээнгейлиин, кээргээчел чоруун катап-катап демдеглеп бижип турар. Белектер аразында шкатулкада Президентиниң тускай программазының чоруткан белээ – Алдын чоос, православ шажынның бурганнары, дискектиң чүзүн солуп, олчаан бодун салып болур “титан протез” бар. “Титан протезти” Гамбург университединиң профессорлары Вячеслав Сүдер-ооловичиге доктор ат алганы дээш белекке чорудуп берген. Улустуң артизи Вячеслав Гордеев болгаш оон-даа өске алдарлыг артистерни кезип эмнээни дээш Москваның улуг театрынче он-он чалалгалар баштаан оон-даа хөй экспонаттар бар.
Вячеслав Сүдер-ооловичиниң болгаш ооң оолдарының дугайында эмнеткен улустуң өөрүп четтириишкининиң сөстеринге мен база каттыжып, бодумнуң өөрүп четтириишкиним илередип, “алдын холдуг”, алдын ышкаш арыг чаагай чүректиг адашкыларга бо чүүлдү тураскаадып бижидим.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК,
Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.