"Алдын" оран-таңдывыс

репортаж
Тайга эдээнде чыдар Уургайлыг (Арголик) чүстер аарыынга, чартыктаан улуска кончуг эки аржаан болуп турар. Бай-Хаак суурдан ырак эвес­те, орук-чирии база чүгээр боорга, чылдың-на аржааннап алыр дээн чон хөйү-биле барып турарлар.
Үш чыл бурунгаар бо аржаанның девис­кээринде ТР-ниң Күш-ажыл яамызының болгаш “Деткимче” төвүнүң шугуму-биле пансионат база ажыттынган. Оон бээр бо хүннерге чедир ажылы шуудай берген. Чылдың дөрт эргилдезинде улуг-биче чонну хүлээп ап, дыштандырып келген. Бо удаада база-ла, чээрби ажыг кижини дыштандырып, эмнеп турлар. Аарыг хамчык үези болгаш, эмчи дүрүмүн езугаар санитарлыг байдалды шуптузун сагып турар, арыг-силигни шыңгыыраткан. Пансионаттың повары Элла Куулар үш чыл ажылдап турар:
— Мен бо пансионат ажыттынып кээрге-ле, ажылдап эгеледим. Бо хүннерде, аарыг үези болгаш, чаа ажыттывыс, дүрүмнү сагып, чээрби алды дыштаныкчы хүлээп алдывыс, дыштанып кээп, моон чанып турар улус база бар. Беш катап чемгерер, бир хонукта 1450 рубль, бичии бажыңнарда болгаш өглерде хөй эвес кижини чыттырган. Аарыг үезинде сагыыр дүрүмнү сагып, ажылдап тур бис. Өг-бүлези-биле дыштанып кээп турарлар база бар, а чамдыктары кадыының байдалы кызыгаарлыг уругларын чиигелде-биле аржааннадып база турарлар. Аъш-чем-биле хандырылгазы эки, “Деткимче” төвү шупту талазы-биле харыылап келген.
Дыштанып келген чон магадап чугаалап турдулар:
Бичии Байыр, Кызылдың чурттакчызы: "Мен уругларым-биле аржаанга кирип ап, мында алды хондувус. Бо бажыңнарның бирээзинде чурттап тур бис, ам чанар үевис чоокшулаан. Дыка онза дыштандывыс, пансионаттың хандырылгазы эки-дир, аъш-чеми, ажылдакчылары сагыш човангыр, аржаанга амырап кирип алдывыс. Келир чылын база маңаа улаштыр дыштаныр деп бодап тур мен. Кызылдан ырак эвесте тайга черде агып чыдар аржаан чонга дыка эки-дир".
Александра Хомушку, аржаанчы: “Бис чылдың-на маңаа аржааннап кээр-дир бис. Өг-бүлевис-биле, уруг-дарыывыты эдертип алгаш, чай кээрге, аржааннап чоруп каар улус бис. Алдын Таңдының онза аржааны-дыр, дыка тааржыр мен. 20 чыл чедир кирип ап, дыштанып тур бис. Эрткен чылын Сенек аржаанынга чордувус, ооң мурнунда Тожуда Ногаан-Хөлге-даа чедип, кирдивис, дендии онза аржаан чорду, сөөк-даяк аарыынга. Черле Тываның аржааннары шупту эм шынарлыг болгаш, кончуг тааржыр боор чорду. Онза черде чурттап чоруур улус-тур бис”.
Аржаанчыларның “Алдын оран-таңды...” деп онзалап чугаалааны кончуг шын. Чылдың-на бо аржаанның аалчылары — муң-муң дизе кандыг-даа частырыг турбас. Долгандыр ыяштар аразында майгыннарын типкен улуг-бичии дыштаныкчыларның хөйүн... Бичии оолдар ында бут бөмбүү ойнаан турлар, уругларга ойнаар шөлдү кылып кааны таарымчалыг болду. Чүгле, чүгле, октаан бок ол чараш тайганы “үреп” турары хомуданчыг. Дыштанып келген улус богун октавайн, хаптарга суп алгаш, чанарда дедир ап алгаш чоруй баар болза эки-даа ышкаш. Кожууннуң удуртулгазының бо айтырыгны шыңгыырадыр үези келген боор. Аржаанчыларның чугаазындан алырга, бо дагны долгандыр шоргалар дыка хөй диштилер. Мен чүгле бетинде шоргада кирип турар дыштаныкчыларга ужураштым. Назыны улгады берген акый: “Өзен кырында бедикте шоргаже үнер чада кылып калбаан, кырган кижи ынаар үнүп шыдавас-тыр мен, аныяктар халчып үне бээр, магалыг чүве-ле-дир...”— деп, хомудалын чажырбады. Бо өзенни одурту аржаанның агып чыдар адырлары аңгы-аңгы, эр, херээжен улус кирер шоргалар база бар диди, улуг назылыг улус ында шоргаларга база кириксеп турар-ла хевирлиг, ынчангаш ынаар чада кылып каарын күзеп турарлар.
А пансионаттың чурттаар бажыңнары-даа, өглери-даа таарымчалыг чорду. Алды-даа, сес-даа кижи чурттап болур, амдыызында аарыг үези болгаш, эвээштеп чыттырып турар. Чүгле чайын эвес, кышкы үеде база ажылдаар, улусту хүлээп ап, дыштандырар, оон ыңай эмчизи база бар, аржаанга кирген улуска нугуушкун (массаж) кылыр өрээлин база аңгылап каан. Тудуглар немей кылдынып турар, девискээри арыг-силиг, ойнаар шөлдерден тура таарыштыр кылган. Дыштаныр хүннерде аржааннап алыр дээн улус келгеш, бир-ийи хонгаш-даа чоруй баар, черле харын, таарымчалыг-ла чорду.
“Алдын” аржаанда республиканың ырак-чоок булуңнарындан келген чон дыка эки дыштанып, кирип алгаш чоруп турарлар.
А.ТҮЛҮШ,
Кызыл – Таңды – Кызыл.
Авторнуң тырттырган чуруктары.