Россияның, ооң иштинде бистиң Тыва Республиканың эң кыдыг кызыгаар черинде, Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен (Кызыл-Хая) деп сууру бар.
Ол суурнуң мурнуу-чөөн чүгүнде Моол Арат Республика биле автоорук шуут-ла кожа кызыгаарны аңгылап каан, кызыгаар чагылары болгаш чер чери-биле кызыгаарны дургаар шөйүп каан тенниг сывырындакта кажаалай кылган, ооң артында дораан-на Моолдуң чери, Россияның – Тываның эң кыдыкы кызыгаары ол. А соңгу барыын чүкте Даг-Алтайның Кош-Агач району-биле кожа чыдар. Кызыл-Хая, Мөген-Бүренден Тываның төвү Кызыл хоорайга чедир 590-600 километр база Кош-Агачыга чедир 130 километр.
Бир эвес Кош-Агачыдан Даглыг Алтайга чедер болза 400 километр, а Новосибирск чедер болза 808 километр.
Кызыл-Хая – Кызыл – Абакан – Новосибирск чедер болза чаңгыс талазы 2000 километр чеде бээр, азы Кызыл-Хая – Кызыл – Абакан болза чаңгыс талазы 1200 километр чедип турар.
Мөген-Бүренниң чонунуң ижип-чип турар чеми чүгле эът, сүттен аңгыда шупту амыдыралдың эң чугула херек чүүлдерин далган, тараа, ногаа-чимис аймаан, мал чемин, тудуг материалдарын Кызыл – Абакан – Красноярскиден, Новосибирскиден коргунчуг улуг чарыгдалдарны үндүрүп тургаш сөөртүрү ажыл-агыйга болгаш аай- дедир бараан сөөртүп, чонну хандырып турар саарлыкчыларга улуг чарыгдалдарны үндүрүп турар.
База ол ышкаш Даг-Алтайның бодунга, Барнаулга, Бийскиге, Новосибирскиге бистиң Кызыл-Хаяның оруу чеже-даа берге болза, хөй аныяктар берге оруктап чорааш, эртем-билигни чедип ап турлар. Ынаар хоорайларда өөренип турар уругларынга деткимче, дуза көргүзеринге дыка эптиг байдалды ада-иелерге тургузар ужурлуг.
Ажыы-биле чугаалаарга Алтай оруу чүгле бистиң Мөңгүн-Тайга чонунуң эвес, кожа чыдар Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Сүт- Хөл, Өвүр кожууннарның чонунуң аргыжылгазынга тааржыр, амыдыралдың оруу болур деп чүвени бистиң чазаавыс деткээш, акша-көпеектиң чарыгдалын санааш, 3 чыл бурунгаар көргеш, төлевилел сметазын дооскан. Бо чылдың майдан эгелеп 11 километр оруктуң тудуун, 3 көвүрүгнү кылып эгелээр деп медээге чон дыка амырап, ам-на эки чүвени көөр-дүр бис деп өөрүп турган.
Ам бо хүннерде июнь 1-ден эгелеп бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгунуң ачызында 4 хире шериг, күчүлүг техникалары-биле чеде берген 3 көвүрүгнүң тудуун дыка эки эгелей берген.
Хүндүлүг сайыдывыс Сергей Күжүгетовичиге чон өөрүп мөгейип турар.
Амыдыралдың бо оруун оода 11 километрниң тудуун эгелээр болза деп турувуста, акшазы чок дей берген дээш орук тудуу эгелевейн барган. Ынчангаш, ол орукту манаан чоннуң идегели оскундурган.
Бир эвес ол орукту кылыптар болза, Алтай таварыштыр ГАЗ, электри энергиязы, интернет, шупту кирип келир. Ам бо хүнде бистиң суурда интернет чок, чоннуң одаар оду тал, кажаадан коптарган көржең. Чадаанадан хөмүр келирге, 1 тоннада 6000 рубль чедип турар. Бо хүнде Кызыл-Хаяда электри энергиязы дээш 1 квт шакта организацияларга 8 руб 09 копеек, хуу улустарга – 3 руб 82 копеек төлеп турар. Июль 1-ден эгелеп оон-даа өзер деп турар.
Мугур-Аксында бензин өртээ 1 литрде 50 рубль.
Амыдырал бо хире акша-копеекке кызадып кээрге, ырак черде чонга чурттаары берге байдалды тургузуп турар.
Мен Владимир Владимирович Путинниң ийи удаа бүзүреттиргенинге тургаш, Россияда, Тывада, Мөңгүн-Тайгада амыдыралды деңнеп көөрге, бисте черле амыдырал берге-дир.
Сөөлгү соңгулдада, В.В. Путин бистиң-биле ужуражып тургаш: «Көдээ черлерге оруктарны экижидер бис, орук тудуун сайзыратпас болза көдээ черлерге сайзырал турбас» дээн. Ону өөренип көргеш, ол программаны боттандырары-биле бистиң оруувусту кичээнгейге ап, эде көөрүн орук, харылзааны харыылап турар Чазак даргазының оралакчызы Олег Ооржакович Бадыдан, автоорук эргелелиниң даргазы Геннадий Сарыг-оолович Тарыйдан дилегни киирдим.
Өшкү-Саар ООРЖАК.
Мөңгүн-Тайга кожуун.