Шууруун-биле демисел…
Журналистика шугумунга барык 40 чыл дургузунда ажылдап келдим. «Кадыкшыл» темазы хүн бүрүнүң чугула 15 минуттуң дамчыдылгазынга эмчилерниң ажыктыг сүмелерин неделя санында белеткеп турган бис. 1990 чылдарда «Адрестер» тыптып келген. Амгы үеде техниктиг спирт садар чорук уламчылап турар. Арага садып-сайгарып турар бизнесменнер кымнарыл?..
Ындыг кижилерниң хайындан 1995 чылда техниктиг спирт ишкеш – 151 кижи амызындан чарылган, 2001 чылда – 232 кижи, ону ишкеш, албыстаан кижилер – 96 кижи (2000 ч), а 2001 чылда – 107 кижи болган, моон алгаш көөрге, сан-чурагай өзүп турар. 2000 чылдың февраль 29-та Тыва Республиканың хоойлузу үнген, арагалаашкынның, наркоманияның, токсикоманияның күрүне политиказының үндезиннериниң дугайында. Ол хоойлунуң үре-түңнели кайыл?!...
“Араганы кижиниң аксынче ойтур баскаш, кым-даа кутпайн, ону садып алырын кым-даа албадавайн турар, а кижиниң хууда херээ болбушаан, хереглекчилерниң эрге-ажыының хандырылгазы болуп турар» – деп, чугаалаары белен. Ындыг-даа болза, ону калбаа-биле ижип, корум-чурум айтырыы кудулаанда, хамчыктыг аарыг-биле бөгүн канчаар демисежип турар-дыр бис, арагачылар-биле негелдени ынчаар күштелдирери чугула апарган эвес бе… Арагачылар-биле демисежир дээш, катап база шууруунувус буза шавар бис бе? Бо дээрге кожуун, суму чергелиг айтырыг-дыр. Кайда удуртулга кошкак, ында чурум багай.
Бир дугаарында, кижизидилге хамыктың мурнунда өг-бүледен эгелээр. Амгы үеде ол теманы катап-катап бижиири, чугаалаары меңээ солун эвес болза-даа, келир үениң чалыы салгалы дээш, сагыжым аарып чоруур. 2000 чылда чамдык депутаттар, удуртукчулар: «Арыглаашкын үези келген, ындыг кижилер чоорту төнүп каар. Чаа үе-чада» – дижип турганы меге эвес. Оон аңгыда, «Сен арага ишпе!» деп кымны кым-даа чагырбас апарган. Чүге?.. Тывага капиталистиг черлик кара рынок-биле кады келген сөс: «Хостуг эрге!… Хостуг сөс!»… Хостуг чаңнаашкын… Ол үеден эгелээш, корум-чурум сула салдынган. Сандаарал. Буураашкын. Үптээшкин. Оорлаашкын. Коррупция… Оон бээр 20 чыл эрткен. Арагадан өндейип, адырлып туруп келдивис бе?!.. Чамдык кижилер, ылаңгыя аныяк-өскен, «хостуг» деп сөстү өскээр билип, хостуу-биле арагалап чоруп турары бо… Оларың тоор эвес, мынча дээр: «Ээзиниң эргези, ээгиниң кадары, европаның культуразы азы борбак бажым бодум билир мен, мойнумну бажым билир» суг-суг дигилээр. Мындыг кижилер бир дугаарында өске улустуң багын өттүнер. Кызыл хоорайның төп кудумчузунда эрткен-дүшкен кижилерден акша дилээр, харын-даа бок төгер доскаарлар чанындан оларны көөр бис.
Улуг өгбелеривис чугаалап тур!.. 2006 чылда Тываның феодалдыг ниитилелин, ТАР-ның амыдыралын, совет эрге-чагырганың хөгжүлдезин, эде тургузуушкун, ССРЭ-ниң буураашкынын, рынок үезин чүгле караа-биле көрүп эвес, чүрээниң согуун дамчыштыр чурттап эрткен, төөгүнүң дириг херечизи Таки-Сүрүң (Анна) Намбыраловна Торжу меңээ мону чугаалаан: – Тыва Арат Республика үезинде тывалар араганы 40 хар четпээнде ишпес. Ада-иениң сургаалын үреп болбас, өг-бүлениң ыдык хоойлузу-дур. Ону саазын кырынга биживээн-даа болза, араттарның ажы-төлү чажындан езу-чурумну сагып билир турган. Ол үеде мээң ада-ием-даа, мен бодум, бөгүн 90 хар чедир арага ижип көрбээн мен, хөңнүм чок чүве-дир ол.
Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас.
– Тыва чон арагаже канчап кире бергенил?
– Совет үеде, кажан ооң бүлезинге каттышкан соонда, Тывага «оттуг суг» дижир, ону доскаар-доскаары-биле чурттакчылыг черлерге хамааттылар эккеп салып каар, артында демир ак стаканны азып каан турар. Ынчан ону ижер кижи-даа чок, төктүп-чайлып чыдар чүве… Тывага араганы эккеп эгелээн чылдары ол. А ниити тыва чонга хамаарыштыр алыр болза, мээң үемде, калбаа-биле азы өг-бүлелерге арагалаар чорук турбаан.
Совет үе-дир, ынчан аныяк турган бис, бир катап мээң өөм ээзи ажыл шагының соонда арагадан ырмазы сынып, мынчап чугаалап келген. Коллективте колдуу хамаатылар ажылдап турар. Төрүттүнген хүн азы кандыг-бир байырлал болганда, ону организацияга албан демдеглээр чүве-дир. Кырлыг шил ак стакан долдур водканы куткаш, албан кижиге күш-биле сыгаар. Ону ишпеске: «Сээң культураң куду, чыдып калган кижи-дир сен» – дээрге, оларны өттүнүп, чадаарда четтирер ужурга таваржыр-дыр мен… Ынчалза-даа, ол арагага хөңнү чок, ону бичии ижипкенде дыка чүдээр, баксыраар турган. Республиканың психиатр-нарколог эмчизи Тамара Васильевна Ширижик бодунуң чугаазынга мынчаар демдеглээн; «Тывага водка дээр арага 1944 чылдан соңгаар нептереп эгелээн. Эң-не баштай доскаарлыг спирт кээп турган»… Амгы үеде арагалаашкын темазы чидии-биле тургустунуп келген. «Шаанда тывалар дөртен хар четкен соонда араганы ижер турган дижир, а чүге ындыг турганыл?» деп айтырыгны бөгүнү аныяктар элдепсинип чугаалажыр.
Аныяк үемде авамдан база катап салган мен. Ооң харыызы:
– Кижи амытан хой дег кыска назынында: чаш, чалыы, кижи ортузу, улуг назын, кыраан назын, чөнүүр назын үезинде чүнү кылып болурун амыдыралында хуваап, санап, көрүп каан боор чүве-дир ийин. Чаш кижи каш харлыында ада-иезинге дузалажып эгелээрил? Чүнү кылып билген турар ужурлугул. Ол бүгүнү өг-бүлеге ада-иези билиндирип, күш-ажылга ынак, багай чүүлдерден чайлап чоруурун медерелинге киир сургап чораан. Сен база, уруум, ажы-төлүң амыдыралга ынак, корум-чурумнуг болурун сургап чор…
Ажы-төлүн өстүрүп, кижизидип, ажыл-амыдыралын бут кырынга быжыы-биле тургузуп алган соонда араганы ижип болур, ынчалза-даа ону өй-хемчээл чокка ижип болбазын ада-иевис бадыткаан.
Кажан Тывага арага-биле демисел 1980 чылдарда күштели бергенде, көдээ аалдарның шуурууннарын буза шаап, узуткап эгелээн. Мээң авамның шуурууну база буза шаптынган… Шууруун буруулуг болган ол бе?...
Ак чем – бистиң эң-не кол үндезин чемивис болур. «Часкы үеде кижиниң ажын чүгле ааржы базырар чоор» – деп, авам угаадып чораан. Доңган кижи ааржыны сүттүг шайга каап чиирге кижи кайы-хире күш кирип, деридер ийик. Кургаткан ааржыны ирис кашага катай хайындыргаш, саржаглап, чигирлээш, авам аяк долдур каап бээрге, дыка-ла амырап чиир турган бис. Хоюг ааржыны тараа далганынга база холуур. Часкы арган хойларга мал чеминге ааржыны авам холупкаш, оон коошпазынга төп бээрге, хойлар аажок чиир, дораан күш кирип, дүгү безин селбегер кылдыр туруп келир.
Совет үеде малчыннарга негелде шыңгыы турган: «Колхоз, совхоз малын чудадып болбас! Мал бажы черге кагбас!»… Мал бажын черге кагбас дээн соонда, ааржызын авам чайны өттүр эңдере кылып аар турган. Ааржы – хоолулуг чем. Сүт арагазын хоруп, шууруунувус буза шаптырган соонда, ам канчаар, ак малының сүдү савазырап, ирээштиң, төктүнүп турду. А тыва араганың эм шынарын кым үнелеп көргенил? Ак сүт аймаандан чеже хире янзы-бүрү хоолулуг чемнерни кылып чип чордувус.
Эки чүве даг артынче ажа бербээн. Бурунгу үеден бээр тыва кижи шууруунну эдилеп чораан. Эт-севин буза шавары, ядараарының демдээ.
Руль артынга быжыг олуруп, орук дүрүмнерин сагып чорууруң дег, амыдыралың база ынчаар башкарып өөрен. Сагыш-сеткилин арагага шууруун ышкаш буза шаптыра бербейн, ажыл-иш-биле хүрешкени дээре. Арагадан болгаш өске-даа багай чаңдан бодун чагырып шыдаары – ол улуг тиилелге. Арага биле наркомания – дайзының-дыр!.. Арага-биле хүндүлежир чорукту уттур херек!...
Лидия ИРГИТ, чогаалчы. #Шын