АРТЫШ, ЧЕСНОК КАДЫКШЫЛГА КОНЧУГ ДУЗАЛЫГ

“Шынның” аалчызы, биология эртемнериниң доктору
Урана Николаевна КАВАЙ-ООЛ:
АРТЫШ, ЧЕСНОК КАДЫКШЫЛГА КОНЧУГ ДУЗАЛЫГ
— Урана Николаевна, редакция-биле үргүлчү харылзажып, солун-сеткүүлде чонга ажыктыг сүмелерни көргүзүп берип, бижип турар болгай силер, бо удаада база эртем талазы-биле сонуургадып көрүңерем.
— Амыр-менди, “Шын” солуннуң мөгейикчилери. Бо чылын 95 чыл болуп турар, хөй номчукчуларлыг солунувус-тур, меңээ база эртемге чугула ажыктыг сүмелер сагындырар чорду. Ынчаарга, Тываның эртем төвү биле редакция сырый харылзаалыг ажылдап келген, бөгүн виртуалдыг лабораторияга дараазында кичээлди чонга таныштырып тургаш, чугаалаар-дыр мен. Дараазында таныштырарым болза, суг, саваң болгаш угаан-сарыылга үндезилеп, силерге солун тайылбырны кылыксап турар мен. Ам бо хүнде амыдыралда арай берге аарыг келген болгаш улуг харыысалгада бис, байдал кижи бүрүзүнден дыка хамааржыр деп бодум хуумда мындыг түңнелге келдим. Аарыг хамчыкка удур камгаланыры-биле эге баштайгы кичээл­ди чазын чоруткан бис, ону эртемден эш-өөрүм онза кылдыр демдеглээн. Бо-ла редакцияга көжүп чоруур лабораторияны көргүзүп турган бис. Ынчангаш бо удаада 2-ги кичээлдиң темазы, хамчык үезинде профилактиктиг хемчеглерни чорударын база аарыгның 2 дугаар чалгыының күштелгенинга хамаарыштыр чугаалажыр-дыр бис. Бир дугаарында, бо үеде компьютерни, телефонну чоттунар өл пөс (салфетка)-биле арыглап алза эки. Ажылдап олургаш, шакты чөптүг ажыглаарын бодап, телефонну үргүлчү көрүп олурар мен, ынчангаш телефонумну баштай-ла чодуп, аштап алыр чаңчылдыг мен. Дараазында кижиниң мага бодунда үстүкү кезиинде, чеди үт бар, думчуктуң ийи, аастың, кулаавыста ийи үтке, карактарывыска арыг холдарывыс-биле дээр болза эки, үргүлчү холдарны арыдыр чуп чоруулуңар. Мындыг чижекти база чугаалап берейн, улуг садыгга болган таварылга-дыр. Кончуг чараш, чаптанчыг школачы оол амданныг чемнер садып алган, ооң холдарын көөрүмге муңгаранчыг хирлиг болду, ынчангаш бөгүн силерге сүмелээрим, ажы-төлге үлегер-чижек кылдыр, кара саваң дугайында чугаалаксап тур мен.
Кара саваң болза, чунарывыска, бажың иштиниң херекселдерин арыглап аштаарынга кончуг дузалыг, өгбелеривис саваңны шаандан тура эдилеп келген, ынчангаш кара саваң биле бичежек щетка дыргак аразын аштаарынга чугула херек болуп турар. Уругларывыстың холдарын кара саваң-биле үргүлчү чуп берип чоруурун сүмелээр мен. Кара саваң – кеште болгаш дыргактарда чоруур көстүр-көзүлбес микробтарны узуткаар. Дыргактар адаан “щётка” дузазы-биле чууру чугула. Бо бүгү чаштарга база өөредиг болур. Чүге дизе кижиниң бодунга көстүр, көзүлбес хирлер (микробтар азы паразиттер) үргүлчү чоруп турар. Ынчангаш холдарны арыг тудары чугула. «Кезээде арыг холдар – кижиге эш» деп, ХIV-кү Далай-Лама сургап турар.
Ынчаарга бөгүн “виртуалдыг” лабораторияга дуза болур кылдыр көргүзейн, холувуста судал бар, ол судалды йод холаан суук бүдүмел-биле чаап ап чоруурун чагып тур мен. Суук бүдүмелди аптекаларда садып турар, бис, эртемденнер лабораторияга үргүлчү ажыглап келген бис. Билир болгай бис, Тыва дээрге аржаан суглар, чараш хөлдер, бедик дагларның чурту болгай, оларның аразында Өвүр кожуунда дустуг даавыс бар, бүгү чонга ажыктыг. Ынчалза-даа, биске йод чедишпес деп утпайн чоруур болзувусса эки, шак мындыг, карандаш херекселде йод холуп каан, беш хуулуг суук йодту (дус) база чаап алза чогуур. Чүге дизе, эртемде йод бүдүмел болза, кижиниң камгалал системазы иммунитетке болгаш угаан-сарыыл ажылынга чугула бүдүмел болуп турар. Йод бүдүмелди ажыглап чоруурун чонумга сүмелээр-дир мен база иммунитетке чемиш болур. Ынчангаш эртемниң база бир чедииш­кинин улаштыр көргүзейн, артышты тыва чон ыдыктыг үнүш деп санап чоруурлар, арыг агаарлыг тайга-сында өзүп чоруур үнүштү ажыглап чоруур бис. Оон ыңай артыштың суук үзү база бар, мону ажыглаарда, пөстү бүрү хевирлиг кылдыр кескеш, солагай талакы холга кедиргеш, суук үстү дамдыладып ап чорза эки, 24 шак иштинде ажыглап болур. Оон база-ла бичежек пөске артыштың үзүн дамдыладып алгаш, карманымга суп алырымга, дыка дузалыг камгалал болур чорду. А уруг-дарыгны база шак мынчаар камгалаар ужурлуг бис, база эртемде кылып каан технологияларын ажыглап, ажы-төлдү аарыглардан эмнеп чоруулуңар. Аптека ажылдакчылары-биле кады сырый харылзаалыг мен, бажыңымга үргүлчү мындыг хевирлиг аргаларны ажыглап турар мен. Чаш уругну аарыгдан камгалаарда бо аргаларны ажыглаза эки. Мээң карманымда пөс бүрү болгаш чеснок бар. Чеснокту топтап көөр болза, амыдырал үргүлчүлелдиг, артыш дег ыдыктыг. А бисти паразиттер үргүлчү долганып чоруп турар болур, ол хир-чамдан, аарыглардан чеснок камгалаар, дузазы биске улуг. Хүннүң-не карманымга суп алгаш чоруур мен, бичии уйнуктарым уруглар садтарынче барып турарлар, оларның карманнарынга база камгалал болзун дээш, суп бээр чордум, . А уруглар садтарында байдал мени база дүвүредип турар, мээң холум Тываның уруглар садтарында четпейн турар, ынчангаш бо дамчыдылганы барымдаалап, чогуур удуртукчуларга, дилээрим болза, хөй ажы-төл чыглып турар садтарның агаарын арыглаар (кварцтыг херексел) херексел бар бе, ону негээр болза эки деп чагыксаар мен.
Оон ыңай мындыг чүүлге доктааксап тур мен, магний бүдүмелди сонуургадып чугаалаайн. Магний бүдүмел биле сугну утпайн, хүннүң-не ижип чоруур болзувусса, аарывас болур бис, чүге дизе, ыжыктарны болдурбас. Кызыл хоорайда ыжык аарыгларын эмнээр эмнелге безин бар, а эмчи эртемденнерниң кичээнгейин магнийже угландырарын сүмелээр мен. Дараазында, виртуалдыг лабораторияда сугда холаан атом бүдүмелдерден бүткен дустар бар, ону сугга холааш, ижип чорууру чугула. Дустар сиңген сугнуң тургузуун­да кальций, магний, кремний, мөңгүн бар. Суг болгаш минералдыг аржааннар – ханды болур. Чижээ, магний холаан суг ыжыктар болдурбас деп, сактып алыры чугула. Тывада ол-бо чер-черлерде тускай минералдар колдаан. Чонга ол оорга болур ужурлуг. Оон ыңай бо лабораторияда сүттүг чем база бар, кижиге күш киирер хандылар, витаминнер, лимон бүдүмелдери, каракка, кешке херек витаминнер дээш, өске-даа. Тыва чон сүтке дыка ынак, сүттүг шай ижин-баар аарыглары болдурбас, чемиштиг чемивис. База бир сүме, бодуңардан үнүп турар сидиктиң өңүн көөр, бир эвес дыка сарыг болза, дустарның хөйүн көргүзүп турар, а дус хөйде, аржаан суг­ларны ижери чугула.
— Бо суук бүдүмелдерни кайыын садып ап болур бис, Урана Николаевна?
— Ийе, кончуг шын айтырыг-дыр, аптекаларда садып турар, өртек-үнези база ажырбас, чонга бо аргаларны ажыглап чорууру-биле сүмелээр мен. Дараазында “Кижиде молекула-бүдүмелдер” деп чаа номну тыва чонга эртем төвү белеткеп турар. А бо номда чуруктар хөйнү көргүзүп турар, чижээ, шыңганнарда кальций бичии-бичии кара кылдыр көстүр, сүттүг чем чииринге ынак чон-дур бис. А кальцийни херекке албас болза, чижээ, чүрек улуг даштарже шилчий бээр, баарда, бүүректе чыглып турар болур, ээжегей чивес болза хоржок, сүттүг чемнерни чип чорза, кадык болур. Таакпы дугайында база бо номда чуруктарда көргүскени солун.
«АРЫГ ХОЛДАР – КИЖИГЕ ЭШ» бүгү чонда телефон, компьютер, аштаныр салфетка – чугула эдилелдер болур.
Дараазында чамдык айтырыгларга доктаап көрээлиңер:
– Тывада ясли-садтарда кварцтыг дээр­зи күштүг сайгылгаан ажыглалда бар бе? Даштын уруглар ойнаар шөлдерни уткан-даа ышкаш бис.
– Школада кичээлдер 4-тен эртпес турар ужур бар. Чамдык кичээлдерни (физика болгаш биология) даштыгаа эрттирип болур арга бар. Олуруп турбас, а шимчээшкин херек!
– А садыгда бар ТЕРМИНАЛ банкоматтарны аштап турар бе?
Ийе, кончуг чөптүг айтырыглар-дыр, удуртукчулары харыысалгага алыр болза эки.
А. ТҮЛҮШ чугаалашкан.