(чогаалчы Майнак Сааяның 80 харлаан оюнга)
Майнак Саая — шүлүкчү сеткилдиг, шүлүкчү көрүштүг башкы кижи. «Сеткил-чүрээм аялгазын бижип көрейн» деп бодунуң бир шүлүүнде шын-на сеткилин, изиг күзелин илереткен. Сеткил-чүрээниң дүвүрелин, аялгазын, өөрүшкүзүн бодунуң чогаалдарынга уран сөстүң дузазы-биле сиилбип чораан. Чогаалдары, шүлүктери – ооң сеткилиниң көрүнчүү, чайынналыы дээрзин эскерип каар бис.
Майнак Онаңович Саая – онзагай чараш оран Мөңгүн-Тайганың төлү. 1940 чылдың май 1-де Саадак арттың эдээнде Көк-Дөргүн деп черге төрүттүнген. Эртем-билигже кокпа-оруун Мугур-Аксы школазынга эгелээн. Ол үеде ук школа ортумак школа турбааны-биле ооң өөреникчилери 9-10 класстарны өске ортумак школаларга барып доозуп алыр турган. Ынчангаш Саая Майнак 9-10 класстарны Бай-Тал ортумак школазынга өөренген, ону 1958 чылда дооскан.
Улаштыр ол Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң төөгү, дыл факультединче өөренип киргеш, ону 1963 чылда дооскан. Оон бээр-ле ажыл-амыдыралының 30 чыгам чылдарын өзүп орар салгалды өөредир, кижизидер ажыл-херекке тураскааткан. Ол чылдарның көвей кезиинде школалар директорунга: Шуй, Мугур-Аксы база Чадаананың, барыын кожууннарның аныяктар школазынга ажылдаан. Башкы кижи чүгле башкы эвес, ол суурнуң, кожууннуң хөй-ниити ажылдарынга эң-не көскү, шудургу идепкейлиг киржикчизи дээрзин улус-чон эки билир. Майнак Онаңович башкылаашкындан аңгыда, өөредилге ажылдакчыларының профэвилел райкомун даргалап, пропагандистеп, лекторлап чораан.
Шүлүкчүнүң алыс мергежили башкы болганындан бодунуң чогаалдарында ол бодунуң дугайында тодаргайлаашкынны мынчаар бижээн:
Чай чок болгаш хүндүлүг иш – башкы.
Сагыжымга ылап тааржыр ажыл.
Хүндүс, дүне дөстүндүрбес солун,
Күзелимден хандыкшааным үүле.
Бо одуругларда бодунга тааржыр, ынак ажылынга бердинген поэтиктиг маадыр ажылын харын-даа үүлем деп билип, сонуургап, сүзүглеп чорууру билдинер.
Ажыл-ижи чай чок, хостуг үе чок-даа болза, Саая Майнак элээн хөй чечен чогаал номнарын бижип, чырыкче үндүрген. Ооң аңгы-аңгы чылдарда үнген номнарын тодаргайлаарга мындыг: «Бүзүрел» (1978), «Шалың» (1990), «Уян ырым» (2001), «Кижилерге ынаам кончуг» (2005), «Эретот» (2007), «Салым аагы» (2000), «Мөңге чуртум – Мөңгүн-Тайга» (2001), «Чурттаар, чурттаар…» (2003), «Аа богда» (2005), «Дуруяалар ужуп турда…» (2007). Шилиндек шүлүктери Кызылдың башкы колледжиниң студентилериниң өөредилге номунче, «Тыва шүлүк чогаалының антологиязы» (2014) деп номче база кирген.
Майнак Онаңович чечен чогаал бижиир талазы-биле бойдустан салымныг болган дээрзин ооң чогаалдары бадыткап турар. Ол биживейн барып шыдаар турган бе? Ажыл-ижи база чай чок. Ажы-төлү база хөй, ылаңгыя ол чылдарда олар өл-чаш… Сагыш-хөөнү, угаан-медерели каас-чараш, онзагай черге – Мөңгүн-Тайгага – өскен, хевирлеттинген, ада-ие, төрел чонунуң алдындан артык үнелиг езу-чаңчылдарын сиңирип, аңаа кижизиттинген болганда, ол биживейн барып шыдавас турган.
М.О. Саая чогаадыкчы салым-хуузу школачы чылдарындан-на илереп келген. Өөреникчи тургаш бижээни «Өскүстүң сөзү» деп шүлүү 1957 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган. Оон эгелээш-ле шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге доктаамал парлаттынып келген. Ол Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.
Чогаалчы кижилер үргүлчү дилээшкиннерде чоруур. Тема, аян, тургузуг, жанр-хевирлер… Майнак Саая чогаалчы нүүрү-биле элээн дилээшкиннерни кылган. Ооң түңнели шиңгээлделиг болганының херечизи, чогаалдарының хевир-тургузуг, жанр талазы-биле делгеми: дөрттээн, сестээн одуруглар, дистинчек шүлүктер, сайзанактаан шүлүктер, йөрээлдер, лиро-эпиктиг болгаш калбак чогаалдар… Ооң чогаалдарының тематиказы база байлак.
Саая Майнактың дөрттээн одуруглар бижииринге ооң амыдыралчы дуржулгазы дөгүм болган хире. Ооң ажылчы намдары узун болгаш хөй янзы: 1960-1987 чылдарда Бай-Тайганың Кызыл-Даг, Шуй, Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала, Чадаана, Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы школаларынга орус дыл, литература болгаш төөгү башкылап, өөредилге эргелекчилеп үре-түңнелдиг ажылдап чораан. Майнак Онаңович башкы ажылындан аңгыда, 1987-1993 чылдарда Мөңгүн-Тайга райкүүскомунуң өөредилге, культура килдистериниң эргелекчизинге, күш-ажыл, чонну ажылче хаара тудар төптүң директорунга база үре-түңнелдиг ажылдаан. Көдүрбээн хөнээ чок…
Шүлүкчүнүң бодунга дөрттээн одуруглар мерген бодалды илередиринге, кандыг-бир түңнел кылырынга эптиг хевир болуп турар.
Хып дээн чалыы назыныңда, эргим өңнүк,
Кымга-даа бол, эки чүүлдү кылып чору.
Кеди, шынчы, карак кызыл ижензиңзе,
Кежииң көрген кижилер сээ мөгейип каар.
Тыва шүлүк делегейинде дистинчек шүлүктер элээн нептереңгей апарган. Өндүр улуг шүлүкчүлер Э.Багрицкий, А.Блок, С.Есенин болгаш өскелер-даа дистинчек өөр шүлүктер бижиириниң бышкан мастерлери чораан болгай. Тыва шүлүк чогаалынга дистинчек шүлүктерниң көстүп келгенинге оларның салдарының бары чайлаш чок. Ындыг хевирни элээн хөй тыва шүлүкчүлер чедимчелиг шиңгээдип алган.
Шүлүкчү Майнак Сааяның чогаалдарында дистинчек өөр шүлүктер база бар: «Чалгыгларның бырлаңнаажы», «Сеткилимниң аялгазы».
«Чалгыгларның бырлаңнаажы» деп ат-биле «Күзелимче эгген орук», «Чалгыг», «Кипарис», «Далайга чоп ынакшыдым» деп өөр шүлүктер кирген. Оларның тема, идеязы-даа чаңгыс болганы-биле дистинчип каттышкан. А «Сеткилимниң аялгазы» деп шүлүкте «Кижи хөңнү», «Кара сагыш», «Арыг сеткил» деп өөр шүлүктер кирген. Оларның ады-даа, тема, идеязы-даа тыва улустуң аас чогаалындан эгелээн болганда, тыва шүлүк чогаалында чаа эвес-ле харын. Ынчалза-даа Саая Майнак бодунуң бодалын, угаазылалын илереткен. Оозу-биле олар күштүг, чалгынныг. «Кижи хөңнү» деп шак-ла бо ат-биле тема, идеяны шүлүкчүлер Монгуш Очур-оол, Монгуш Өлчей-оол олар бижээннер-ле болгай. Майнак Саая бодунуу-биле ук теманы улам сайзыраткан: кижи хөңнүнүң үш байдалын (өөрээнин, муңгараанын, килеңнээнин) ханызы-биле поэтиктиг чуруп көргүскен «Арыг сеткилде» арыг сеткилдиң поэтиктиг чуруушкуну күштүг илереттинген:
Арыг сеткил – аялга дег,
Ээлдек, эргим чону-биле
Эргеленчип, соругдажып,
Чүрек ырын, сеткил хөңнүн
Сүмележир сорунза-дыр.
Езулуг тыва көрүш-биле тыва сеткилге, тыва бүдүшке йөрээлди Саая Майнак «Өгленгеннерге йөрээл-чагыым» деп шүлүкте бижээн. Ук шүлүк эге, төнчү түңнел мерген сөстерлиг. «Оолга», «Кыска» деп ийи аңгы кезектерлиг. Философчу бодал-биле шүлүк-йөрээл эгелээн:
Өртемчей чер – ынакшылдан чаяаттынган,
Өлүм билбес амыдырал дамыр-ханы.
Майнак Саая чурттап чораан үезиниң төлү, кижизи болганда, үениң тыныжы, маңы база ооң шүлүктерин оюп эртпээн. Ол чүүл «Аваның күзелдери», «Камгалаар бис», «БАМ-га келгеш», «Амыдырал магалыг-дыр» деп шүлүктеринде тодаргай. Ол үеде амыдыралче көрүш бир янзылыы-биле болганындан Саая Майнактың бирги ному үениң тыныжын «тынган». Ол бистиң төөгүвүс-түр. Кижи ниитилелде чурттап чоруур болганда, ниитилел амыдыралындан, ооң көрүжүнден, тыныжындан дашкаарлап шыдавас-ла болгай.
Шүлүкчүнүң ийиги ному «Шалың» 1990 чылда чырыкче парлаттынып үнген. «Шалың» лириктиг хөөннүг шүлүктер-биле байлак ном. Шүлүкчүнүң өртемчей көрүжүнүң делгеми, сеткил-хөөнүнүң ындынналыы бо номда тода көстүп келген.
Одуруглар баштайгы номчулгазында анаа бөдүүн сагындырар. Кымның-даа чугаалап болуру сөстер. Ук билиишкин база кижи бүрүзүнде бар. Бижиттинген тургузуу база дөрт ажык үннүг. А катап-катап хандыр номчуй бээрге, сагыш-хөөннүң күштүг аттыгыышкыны, ажыы-биле билингени, дорт минниишкини чаптанчыг, күштүг шүлүк.
Майнак Сааяның шүлүк чогаалында төрүттүнген чериниң, чуртунуң темазы чыдып калбаан. Ооң өскен-төрээн чери, чурту Мөңгүн-Тайга темазы ында көскү черни ээлеп турар. «Мөңгүн-Тайга», «Ырлаксанчыг кежээлер», «Бөдүүн чон дээш», «Мугур-Аксы» дээн чижектиг шүлүктер шүлүкчүнүң намдарын улам чырыдып, байыдып турар. Оларда суурунуң хевири безин тодаргай чуруттунган.
Мөңгүн-Тайгага ажылдап чораан чылдарында «Меңги чечээ» чогаадыкчы каттыжыышкынны база удуртуп, ооң кежигүннери-биле Өвүр, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарынче концерттиг үнүүшкүннерни кылып турган.
Майнак Онаңович 1993 чылда амыдыралының аайы-биле Кызылга көжүп келгеш, «Эне сөзү» солунга журналист болуп, Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга дыл, бижик секторунуң эртем ажылдакчызынга 1998 чылга чедир ажылдаан. 2003 чылда чырыкче үнген «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» бирги томунуң тургузукчуларының бирээзи. Тываның чогаалчылар Эвилелиниң «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң харыысалгалыг секретарынга элээн хөй чыл ажылдаан.
Тываның сураглыг композиторлары Хүреш-оол Дамба, Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң, Борис Чамбыт, Владимир Серен олар Майнак Онаңовичиниң 30 хире шүлүктеринге чонда нептереңгей апарган чараш ырларны чогааткан. Ырылар апарган шүлүктериниң «Ынакшылды сүзүк кылгаш, ырлаарындан эрикпээн мен…» деп аттыг дискизи 2007 чылда чырыкче үнген.
Майнак Онаңович хөй чылдарда улус өөредилгезинге, культурага ак сеткилдиг, үре-түңнелдиг ажылы дээш ТР-ниң өөредилге, культура яамыларының Хүндүлел бижиктери-биле, РФ-тиң Иштики херектер яамызының «Россияның ИХЯ-ның 200 чылы» база М. А. Шолоховтуң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 харлааны» деп медальдар-биле шаңнаткан.
Майнак Онаңович башкы база чогаалчы деп биске билдингир. Ынчангаш ооң бүгү кылып чораан ажыл-херектери өзүп орар салгалды өөредир, кижизидер буянныг херекке тураскааттынганын онзалап айтыр ужурлуг бис.
Орус чогаалчы М. Пришвин «Шүлүк дээрге чогаалчы биле номчукчунуң чугаалажыының херечизи» деп бижээн болгай. Бодунуң салым-чаяаны-биле тыва чогаалдың сайзыралынга үлүүн киирген шүлүкчү Майнак Сааяның чогаалдарын номчуп тура, ооң боду-биле, шынап-ла, чугаалашканывыс ол болур. Чүге дээрге бо «чугаадан» — ооң шүлүктеринден ооң бодунуң көрүжүн, калбак чогаалдарындан сеткил-сагыжын аартып чораан айтырыгларын, күзелдерин билип алыр аргалыг бис.
Сайлыкмаа Комбу. #Шын