Тыва улустуң “Аъттың чүгүрүү, ажылдың хынамчалыы херек” деп үлегер домаа бар болгай. Республиканың көдээ ажыл-агыйында амгы байдалды алыр болза, ооң сайзыралын хынамчалыг дүргедедири эргежок чугула апарган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың көдээ ажыл-агыйының хоочуннары Иван Сувандии, Фаина Бардынова, Соңгукчу Моңгуш, Мөңге Кара-Сал болгаш өскелерни-даа республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Лариса Моңгуш баштады чалааш, регионнуң экономиказының үндезини көдээ ажыл-агыйның моон соңгаар хөгжүлдезинге хоочуннарның арга-дуржулгазын ажыглап болурунуң дугайында чугаалашканы, арга-сүмезин кичээнгейлиг дыңнааны ажыктыг чүүл дээрзи чугаажок.
Совет үеде Тывага көдээ ажыл-агый күрүнениң талазындан улуг деткимчениң ачызында сайзыраан болгай. Амгы үеде ындыг байдал база тургустунуп келген деп болур. Республиканың көдээ ажыл-агыйының дүрген сайзыралының программазы ажылдап кылдынган, көдээ ажыл-агый талазы-биле федералдыг албан черлеринге деткимчени ол программа алган. Бо деткимчеде бир янзы чүүл: “Курагино – Кызыл” демир-орук тудуунга 2020-2024 чылдарда чарыгдаар деп турган акша-хөреңгини Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынче шилчиткени. Ооң түңнелинде 500 миллион рубль акшаны Тываның көдээ ажыл-агыйының сайзыралынга ажыглаар арга тыптып келген. “Курагино – Кызыл” демир-орук тудуундан акшадан аңгыда, өске-даа федералдыг субсидиялар-биле кады, ниитизи-биле чыл санында 1 миллиард рубль республиканың көдээ ажыл-агыйынга кирип турар апаар.
Тыва бодунуң курлавырларын ажыглап, көдээ ажыл-агыйын көскүзү-биле бурунгаарлаткан деп болур. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг”, “Инек – чемгерикчи малым” дээш мал ажыл-агыйында өске-даа төлевилелдер чедиишкинниг боттанып турар. 2020 чылдың сан-чурагайлары-биле алырга, Тывада 177,9 муң мыйыстыг бода мал, 1191,8 муң хой-өшкү бар. 2021 чылда мал ажылының түңнелдерин Көдээ ажыл-агый яамызы чиге санап үндүрүптерге, мал бажы улам көвүдээн боорунга чигзиниг чок.
Тывада тараа ажыл-агыйы база чоорту көдүрлүп орар. Таңды кожуунда М.А. Санниковтуң тараажы ажыл-агыйы чылдан чылче бедик дүжүттү тарып өстүрүп, ажаап ап турарын демдеглээр апаар. Эрткен күзүн бир гадан 25 центнер. Тываның шириин агаар-бойдузунга шыдамык рапсты Михаил Санниковтуң ажыл-агыйы сөөлгү 2-3 чылдарда элээн хөйү-биле тарып өстүрүп, багай эвес дүжүттү ажаап ап турар. Бо тараа культуразын болбаазырадыр бүдүрүлгени М. Санников Таңдыга тургузар планныг.
Тарып өстүргени кызыл-тасты долузу-биле болбаазырадып, макарон кылыгларын болгаш хлебти бүдүрүп үндүрер арга Михаил Санниковтуң ажыл-агыйында бар. Ооң арга-дуржулгазы өске тараажыларга дыка ажыктыг.
Чаа-Хөл кожууннуң тараалаң девискээрлериниң бирээзи Шаңчының ховуларынга тараа аймаа тарып өстүрерин А.М. Бавуу удурткан “Курай” көдээ бүдүрүлге кооперативи чедиишкинниг боттандырып, сайзырадып турарын база демдеглээр апаар.
Тараа аймаан тарып өстүрерин, ооң дүжүдүн болбаазырадырын чедиишкинниг сайзырадып турар ажыл-агыйларның бирээзи — Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүүнде «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези. Эрткен чылын 800 гектар шөлге тараа аймаан ажаап өстүрген. 1 гектардан 25-30 центнер суланы, 10-11 центнер кызыл-тасты, 8-9 центнер арбайны ажаап алган.
Малдың баш санын көвүдедиринге, тараа аймаан тарып өстүреринге, дүжүттү болбаазырадырынга, оон эки шынарлыг продукция бүдүреринге Тыва база бир бедик чадаже көдүрлүп орарын бо чижектер көргүзүп турар.
Республикада 1223 көдээ бүдүрүлгелер бүрүткеттинген, чүгле 2021 чылда чаа 104 фермер ажыл-агыйлар тургустунган, ниитизи-биле оларның саны 1077 чеде берген. Ынчангаш Тываның көдээ ажыл-агыйын дүрген сайзырадырының программазын күүседиринге магадылал тургустунган деп болур.
Тываның көдээ ажыл-агыйын улам сайзырадыр талазы-биле боттарының арга-сүмелерин хоочуннар берип, амгы үеде байдалга хамаарыштыр шүгүмчүлелдиг бодалдарын илереткеннер.
“Кара-Хаак” совхозтуң ногаа шөлдеринге барык-ла бүгү назынында ажылдаан хоочун, Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Фаина Бардынова Кара-Хаак чоогунда калбак-делгем ногаа шөлү барык-ла ажыглаттынмайн чыдарын, харын-даа мырыңай ону соора ажыглап турарын чугаалаан. Шүгүмчүлелден аңгыда, Фаина Бюрюкеевна Кара-Хаак найысылал Кызыл хоорайны ногаа аймаа-биле долузу-биле хандырар бүдүрүлге кылдыр организастаарының тодаргай саналдарын берген.
Республиканың көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер талазы-биле программалар Тываның эртем-шинчилел көдээ ажыл-агый институдунуң шинчилел ажылдарынга үндезилеттинген болур ужурлуун ол институттуң эртем ажылдакчызы, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Моңгуш демдеглээн. Ооң чугаазын хоочуннарның хөй кезии деткип, Көдээ ажыл-агый яамызы биле эртем-шинчилел институдунуң аразында кады ажылдажылганың кошкаан айытканнар. Тываның мал одарларында оът-сигениниң чегейтээни, тараа шөлдериниң хөрзүнү баксырааны дээн ышкаш чидиг айтырыглар бар. Ынчангаш кыштагларны кандыг черлерге тудары, тараа шөлдерин канчаар ажыглаары дээш өске-даа хемчеглер эртем-шинчилел ажылдарынга үндезилеттинип чоруттунар ужурлуг. Эртемденнерниң шинчилелдерин, саналдарын кичээнгейге албас болза, Тыва шаа барып, оът-сигени чегей одарларлыг, дүжүт үнмес тараа шөлдерлиг артып каап болур. Совет үеде кур черлерни көдүрер дээш, хову-шөлдер хамаанчок, даглар эдээн безин чер чери-биле чарып каапканы дыка багай салдарлыг болганы эрткен 100 чылдың 70-80 чылдарында көстүп келген. Мал ажылын специализастаар деп идея-биле чүгле хой азы өшкү ажылдыг, инек ажылдыг бүдүрүлгелерни тургузуп, чылгы биле тевени эвээш азырап өстүрүп турганы одарларның шынарын дыка баксыраткан. Ооң уржуктары амга чедир артып калганын эртемденнер демдеглеп турарлар. Шаанда тыва кижи мал-маганны холуштур азырап өстүрүп чораан. Чаңгыс коданга хой, өшкү, инек, чылгы, теве бар боор. Чижээлээрге, өшкү, чылгы мал болгаш теве оът болгаш хараган баштап оъттаар, ынчангаш эң ылаңгыя хараганнар, аза-огу тарап өспес турган. Хой, инек ажылдыг совхозтарның, колхозтарның одарларынга аза-огу чидиг айтырыг апарганын, аза-огун механизастыг арга-биле чок кылырының семинарларын эрттирип турганын хоочуннар ам-даа утпаан. Одарлар биле тараа болгаш сиген шөлдери аңгы-аңгы ажыглалдың черлери деп билиишкинни быжыглап, кайы черге кандыг ажыл-агыйны чорударын эртем-шинчилелдеринге үндезилеп тодаргайлаарын хоочуннарның саналдааны чөптүг.
Совет үеде малдың уксаажыдылга ажылы ниитизи-биле багай эвес турган. Уксаажыдылганың улуг станциязы Кызыл хоорай чоогунга, Вавилин ээтпээнге турду. Ынчалза-даа чамдык совхозтарга, колхозтарга уксаажыдылга ажылы оларның специалистериниң харыысалга чогу-биле ындыг-ла кончуг эки эвес турган. Таңдының Дүрген суурда арга-дуржулга станциязындан уксаалыг малдарны план ёзугаар совхозтарга садып бээрге, оларның ажаалда-тежээлдезин зооветеринарлыг негелделерге дүүштүр чорутпас, харын-даа мырыңай бруцеллез аарыг малдыг коданнарга кадыптар таварылгалар болгулаан. Ону билир хоочуннар амгы үеде уксаажыдылга ажылының шынарынче шыңгыы кичээнгейни салырын саналдааннар. Чүге дээрге арат ажыл-агыйларга сөөлгү үеде уксаалыг малды элээн хөйнү садып берип турар апарган.
Мал продукциязын, тараа болгаш ногаа аймаан республиканың иштинге шуптузун болбаазырадыр ажыл совет үеде безин барык чок турган деп болур. Кызылга болгаш Кызыл-Мажалыкка турган эът комбинаттарынга малдың чүгле эъдин болбаазырадып турган. Ижин-хырын, баш болгаш дуюгларны аңгылааш, чок кылып кааптар азы ажылчыннар бүдүү ап алгаш, бажыңнарынга аштап-чуп чемге ажыглап турганнар. Кызыл-Мажалыктың эът комбинадының ижин-хырын, баш болгаш дуюглар үндүр октаар улуг оңгары Ак-Довурак хоорайдан ырак эвеске болгаш, аңаа кускун-сааскан кыш-чай чок кара шаар чыглып турган. Ону билир хоочуннар малдың продукциязын шуптузун болбаазырадыр бүдүрүлгелерни Тывага тургузарын саналдааннар. Совет үеде безин малдың дүгүн болгаш кежин республикага шуптузун болбаазыратпайн, Саян артында бүдүрүлгелерже чорудуп турганын олар сактып, рыноктуг амгы үеде малдың продукциязын ханы болбаазырадыр бүдүрүлгелерни Тывага тургузарының чугулазын айытканнар.
Совет үеде картофель болгаш ногаа аймааның чамдык кезии Кызылдың ногаа баазазынга кыжын ирип-чыдып чытканын, хоорайның албан черлериниң ажылдакчыларын, өөредилге черлериниң сургуулдарын ол баазада ногаа аймаан, картофельди аңгылап аштаарынга ажылдадып турганын улуг назы-харлыг кижилер ам-даа сактып чоруурлар. Владислав Ховалыг-биле ужуражылга үезинде хоочуннар амгы үениң бедик технологиялыг ажаалда черлерин тудуп, агаар-бойдузу берге Тывага тарып өстүрген ногаа, картофельди чидириг чок ажаап кадагалаар байдалды тургузарының чугулазын чугаалап турганнар.
Республиканың Күрүнениң агроүлетпүр комитединиң даргазы албан-дужаалга ажылдап чораан Иван Максимович Сувандии, көдээ ажыл-агыйның хоочун ажылдакчызы Мөңге Диинмеевич Кара-Сал олар кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдериниң специалистериниң, сумуларның удуртукчуларының ажылынга харыысалгазын шыңгыырадырын саналдааннар.
Владислав Ховалыг-биле ужуражылга үезинде хоочуннарның саналдарын сайгарып көргеш, республиканың көдээ ажыл-агыйын дүрген сайзырадырының дарый хемчеглер талазы-биле Тываның Баштыңының тускай даалгаларын ажылдап кылыр.
Аъттың чүгүрүү, ажылдың хынамчалыы херек.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
Александр ЁНЗАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Тываныңчазаа #Көдээажыл_агый #Хоочуннар #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva