2021 чыл — Тываның тѳѳгүзүнде юбилейлиг чылдар-биле онзагай чыл. ТАР-ның 100 чыл ою, Ѳѳредилге яамызының 80 чыл ою, Тожу кожууннуң ѳѳредилге килдизиниң 80 чыл ою, Тожу кожууннуң алдарлыг Азас ортумак школазы (амгы үеде Адыр-Кежиг ортумак школазы) тургустунганындан бээр мугур чеден чыл оюн бо чылын демдеглеп эрттирип турар. Тѳѳгүге балаттынмас солун арыннарны хѳй-хѳй ѳѳреникчилер, башкылар, удуртукчулар, ажылчыннар арттырып каан.
Тѳѳгүнүң арыннарындан. 1950 чылда колхозчу араттарның ажы-тѳлүн ѳѳредир школаның тудуун дуржулгалыг тудугжу Серендол Колдуң удуртулгазы-биле эгелээн. Ол үеде машина, трактор болгаш ѳске-даа техника чок болганындан бүгү ажылды хол-биле кылып турган. Тудугжулар аңгы-аңгы бригадаларга ажылды хуваап алган – бир чамдыы аргага ыяш кезип, чонуп турган, ѳскелери тергелиг аъттарга эккээрге, ус-шеверлери чонуп, школаның ханазын чаңгыс-ла ай дургузунда доозупкан. А кыс чон иштики ажылдарын кылып турган.
1951 чылда 1-4 класстар ѳѳренир эге школа белен. Октябрь 1-де Ѳдүгенниң, Эн-Суг, Талым, Толбулдуң ажы-тѳлү парталар артынга олургулапкан. Оларны школаның баштайгы директору Константин Самбайлык, орус дыл башкызы Анна Радостева, Ким-оол Куулар – математика башкызы, Константин Шолбандыр – күш-культура башкызы – олар хүлээп алган. 1951 чылда школага 70 ажыг ѳѳреникчи кирген. 1952 чылда Дыртый-оол Дупчун, Андрей Колев чаа башкылар бооп ажылдап келген.
Аңчы, малчын, ивижи чоннуң ажы-тѳлүн ѳѳредип-кижизидер ажылга бердинип, ѳѳреникчилерниң сагыш-сеткилинде ѳшпес отчугаш болуп артып калган хѳйнү кѳрген хоочун башкылар: Анатолий Агбаан (директорлап чораан), Кызыл-оол Торжу – тыва дыл башкызы, Балаштай Донгак – тѳѳгү, тыва дыл башкызы, Елизавета Бады – математика башкызы, Күнзен Кара-Сал – физика башкызы, Алексей Аракчаа, Кол Кушкаш – тѳѳгү башкылары, Татьяна Кушкаш – тыва дыл, чогаал башкызы, Шаңгыр-оол Ондар – эге класс башкызы, Валентина Ондар, Бориза Ондар, Карыма Оюн, Бикей Кол болгаш ѳскелер-даа.
1970-1980 чылдарда орус дылдыг аныяк башкылар Диаргесова (Попова) Елена Владимировна, Кондратьева (Посохина) Галина Люциевна, Мишакова (Карталыкова) Алла Владимировна ажылдап кээп, күш-ажылчы намдарын бо школадан эгелээн. Баштайгы орус башкыларывыстың ачызы-биле орус дылды шиңгээдип, орус улустуң культуразын ѳѳренип, ѳѳредилгеге, амыдыралга сонуургалдыг болуп, эртем-билигни чедип алганнар. Амгы үеде Тоора-Хем ортумак школазының хүндүткелдиг, хоочун, дээди категорияның башкылары болуп ажылдап, чурттап чоруурлар.
1960 чылда «Тувинская правда» солунга А. Богданованың ийиги корпусту тырттырган чуруу үнген. Ооң тудуу 17-ле хонук болган, ханазын доозарга-ла, ол-ла күзүн уруглар ѳѳрени берген. 1960 чылда 8 чыл школазы ынчаар ажыттынган. 1962 чылдан эгелеп ол-ла корпусту П деп үжүк хевирлиг кылдыр улай туткан.
А 1967 чылда он чыл школазы апарган. Аңчы, малчын, ивижи чоннуң уруг-дарыы эртем-билигниң быжыг эге үндезиннерин ѳскен суурунга чедип ап, 1968 чылда школа баштайгы доозукчуларын үндүрген.
Школа амыдыралын, ооң эрткен оруун, хѳй талалыг ажылын, башкы кадрларын, ѳѳреникчилерниң салым-чолун бижиир болза, бѳдүүн чон тѳѳгүзү. Ындыг болганда, эң-не уттунурбас балалбас дээн сактыышкын болу берген одуругларны киирээли.
Чаа 8 чыл школазынга бүгү чарыгдалды колхоз боду үндүрген. 1959 чылда колхоз 10 чыл оюн демдеглээн. Ол үеде ооң орулгазы 2 миллион ырак ашкан. Мал, аңныыр ажылдан орулга кѳвүдээн. Колхоз каш удаа Москвага кѳдээ ажыл-агый делгелгезинге мурнакчыларын чоруткулаан. 1964 чылда интернат тудуунуң тѳлевилелин кылганы дээш ынчаардагы колхоз даргазы ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады Василий Санмаевич Тамдын-оолду Чырыдыышкын яамызы 3 миллион акша-биле шаңнаан. Ол-ла акша-биле 1966 чылда «Ѳдүген» аттыг интернат чанынга В.И. Ленинниң школачы тураскаалын тургускан. Ону Свердловск хоорайга чагыг ёзугаар скульптор А. Руковочников тудуп кылган. Ол тураскаалдың ажыдыышкынынга Салчак Тока киришкен.
1968 чылда комсомолдуң 50 чыл ою таварыштыр «Слава тебе, комсомол» деп викторина чарлап турган. Бүгү эвилелдиң комсомол ТК-ның ол викториназынга В.И. Ленинниң ажыл-амыдыралын кѳргүскен викторина айтырыгларын шын харыылап, альбомну дерип кылган. Бо чорук школага чурт-шинчилел музейи тургузарынга улуг черни ойнаан. Чогум-на бо үеден эгелээш, исчи отрядтарга даалгаларны берип эгелээн. Ынчан комсомол секретары Чигжит Маргарита турган. Районнуң школаларының аразынга уран чүүл кѳрүлдезинге, техниктиг делгелгелерге, спортчу маргылдааларга үргүлчү бедик черлерни ээлеп келген. Хөккей командазының капитаны Олег Бараан база эң эки ойнакчы Довут Мниска школа мурнундан «Орленок» лагеринге дыштанып келгеннер. Хөккейге сонуургалды ынчан аныяк эр башкылар Кол Кушкаш, Виктор Агбаан, Шаңгыр-оол Ондар ѳѳреткен.
1970 чылда В.И. Ленинниң тѳрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюнда 100 комсомолчу турган. Ленинчи субботникте школага 100 м3 одаар ыяшты комсомолчулар белеткээн. Школа директору Кызыл-оол Торжу болган.
1982 чылда пионер организациязының 60 чылы кызыл-исчи отрядтарны чыскаал, ыры кѳрүлдези школага байырлыг байдалга эрткен. «Ѳдүген» интернадының чанында В.И. Ленинниң тураскаалынга чечектер салган. Ол-ла чыскаалга байырлыг байдалга школага тракторну совхоз белекке берген. Дружина совединиң даргазы Любовь Кыргыс (Бараан Любовь Бапышовна) болган. Ол үеден эгелээш школага трактор ѳѳренип, харын элээн оолдар школаны доозуп тура, тракторист шынзылганы алганнар.
Эге школаның баштайгы ѳѳреникчилеринден Ак-оол Кол (школа тудуунуң бригадири ооң адазы турган) геолог эртемниг, Кызылда чурттап чоруур. Тамара Булатова, Бараан Хараан Дугуровна хѳй чылдарда «Хүнчүгеш» уруглар садынга няня болуп ажылдааннар, Инек-Карак Мырлаа – ивижи. Эге школаны 9 кижи дооскан.
8 чыл школазының баштайгы доозукчуларындан Кударина Дамдыновна, Татьяна Сергеевна, Зоя Лопсановна дээш ѳскелерни адап болур.
Азас ортумак школазының баштайгы доозукчулары 14 кижи (1968ч.). Доозукчулар ынак школазын, эргим башкыларын утпайн, эргип кээп, ужуражып-даа турарлар. Баштайгылар аразында Тываның тѳлептиг оолдары, уруглары: Куулар Михаил Ким-оолович – архитектор, Бадыраа Сергей Иванович – композитор, Раиса Коловна Чайбар – орус дыл, чогаал башкызы, Биче-оол Таңмалаар – чурукчу, Анатолий Лопсан – инженер эртемниг болгаш ѳскелер-даа бар. Клазының башкызы – биология башкызы Ирина Ивановна Агбаан.
1989 чылда үшкү чаа корпус ажыглалга кирген. Чаа школаның эң баштайгы директору – бурят омактыг Аюр Балданович Цыремпилов болган. Амгы эге школаның чаа корпузун 2002 чылда школа директору – Севек Екатерина Киим-ооловна декабрь 28-те хүлээп алган. 2004 чылда школаның турар чери – Адыр-Кежиг суурну барымдаалап, Адыр-Кежиг ортумак школазы деп эде адаан.
Үр үеде үре-түңнелдиг ажылдап чораан хоочун башкыларны улуг чоргаарал-биле адап болур: Арина Донгаковна Кашкак, Валерий Доржуевич Лопсан, Кударина Дамдыновна Лопсан, Александр Байыр-Белекович Монгуш, Ульяна Васильевна Доржу, Леонид Кызыл-оолович Торжу, Александр Кызыл-оолович Торжу, Зоя Лопсановна Инчинмей, Галина Игорьевна Кундан, Александр Иргитович Кундан, Евгений Колович Кушкаш, Любовь Хеймер-ооловна Кушкаш, Раиса Коловна Чайбар болгаш ѳскелер-даа.
1990-2000 чылдарда Азас ортумак школазы уран чүүл кѳрүлделеринге, «Стартинейджер», «Хамнаарак» дээн ышкаш мѳѳрейлерге, спортчу маргылдааларга кожуун иштинге 1-ги черден дүшпейн турган. Ол дээрге ол үеде ажылдап турган аныяк башкыларның кызымаккай, чогаадыкчы ажыл-ижиниң бедик деңнелин чугаалап турар. Артур Монгуш, Лидия Дугур-Серен, Саяна Кашпыына, Аэлита Седип, Ульяна Куулар, Сесек Ховалыг болгаш ѳскелерге-даа ѳѳреникчилери ам-даа ынак.
«Ѳдүген» интернадының тѳѳгүзүнден. Ивижилер болгаш араттарның ажы-тѳлү чурттаар интернат 1966 чылда ажыттынган. Кара-кыс Бараан – бирги эргелекчизи. Ол үеде түр курс база 7 класс дооскаш, башкылар чедишпезинден Галина Хертек, Бапый Нугуурак интернатка кижизидикчи башкылар болуп ажылдап турганнар. Валентина Торжу хѳй чылдарда эргелекчилеп чораан. Хѳй чылдар дургузунда уругларны ажаап-тежээп, ашкарып-чемгерип, ѳѳренир, удуур черлерин аштап чуп келген техниктиг ажылчыннарны уттуп болбас. Хѳй чылдарда аъш-чем хайындырып, чемгерип келген «холу чемзиг» повар Лидия Дупчун (Бориза-Повар), аъш-чем харыылаар ажыл-агый эргелекчизи Чажынмай Кол, аштакчы Намгар Кол, Бүрбүлдей Кол. Интернатка амданныг, хоолулуг чеми-биле, уругларны боттарының чылыы-биле бүргеп чораан поварларны чон хүндүлеп повар деп чылыы-биле адап чоруур: Наталья Довут, Сайлык Дуганчы (Сайлык-Повар) амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.
Адыр-Кежиг ортумак школазының башкылары.