Өөренир дээш, школаже бар чораан 13 харлыг элээди оолду даштыкы маркалыг машиналыг чолаачы Каа-Хем суурда орук белдиринге өлүр бастырып каан дугайында медээ Тываның чурттакчыларының хомудалын хайындырган.
Черле ынчаш, бистиң республикага автомобиль транспорт озал-ондаанга ажы-төлдүң амы-тынындан чарлып турары ховар эвес таварылга. Улуг кижилерниң, төрелдериниң болгаш ада-иезиниң буруузу-биле бичии уруг-дарыг өлүп хораан азы кемдеп-кергээн дугайында коргунчуг медээлерни республиканың күрүне автоинспекциязы бо-ла дамчыда бээр.
2017 чылдың июнь 6-ның хүнүнде Кызыл хоорайның Дружба кудумчузунда чадаг кижилер орук кежер черге ийи бичии угбашкыны «Тойота Калдина» автомашинаның чолаачызы кемдедир үстүрүп каан. Угбашкыларның ийилдирзин республиканың №1 эмнелгезиниң травматология салбырынга чыттырып, кезиишкинни кылып, эмчи дузазын чедирген.
2020 чылдың сентябрь 16-ның хүнүнде Сарыг-Сеп суурга орук кыдыынга чораан оолдуң кырынче чолаачы халды берген. Элээди оолдуң сөөк-даяа сыйлып, ол аары-биле кемдээн.
Оруктарга болгаш кудумчуларга автотранспорт озал-ондаанга таваржып болур кижилер – бичии оолдар, уруглар. Чүге дээрге олар назы-харының аайы-биле айыыл деп чүвени, ооң чылдагааннарын ханызы-биле угаап билбестер. Оруктарга болгаш кудумчуларга автомашиналарның шимчээшкинин олар ол-ла дораан сайгара бодап, озал-ондактан чайлап болурунуң аргаларын дүрген тып шыдавастар. Ынчангаш бичии ажы-төлдүң автомобиль озал-ондаанга таваржып, кемдеп болурунуң айыылы улуг. Ол айыылды ада-иелер болгаш төрелдер, школа болгаш башкылар, чолаачылар, күрүне автоинспекциязының ажылдакчылары, черле ынчаш, шупту улуг кижилер, эрге-чагырга органнары чайладып болур.
Күрүне автоинспекциязының ажылдакчыларының бодалы-биле алырга, оруктарга автотранспорт озал-ондаанга ажы-төл буруулуг деп чүве турбас ужурлуг. Боттарының оваарымча чогу-биле кудумчуга шимчээшкинниң чурумун бичии оолдар, уруглар сагывайн баргаш, автомобиль озал-ондаанга таварышкан болза, дөмей-ле улуг кижилер буруулуг — ажы-төл айыылга таварышпазының хемчеглерин олар долузу-биле албааннары ол-дур.
Улуг кижилерниң буруузу-биле бичии ажы-төл автомобиль озал-ондаанга оруктарга болгаш кудумчуларга таваржып, хайыралыг амы-тынындан чарлып турарлар. Ындыг коргунчуг чижектерни төнчү чокка катап-катап сагындырып болур.
Хоорайларның болгаш суурларның кудумчуларында автомобиль оруктарынга уруг-дарыгның айыыл чогу автотранспорт шимчээшкинин канчаар организастаанындан дыка хамааржыр. Автотранспорт шимчээшкинин организастаар черлерге чүгле оруктар эвес, автотранспорт тургузар шөлдер, чуртталга бажыңнарының девискээри база хамааржыр дээрзин сагындырып каары база артык эвес.
Бир эвес найысылал Кызыл хоорайны алыр болза, машина-балгат эвээш Тыва Арат Республика болгаш совет үеде туттунган болгаш, автотранспорт шимчээшкинин организастаарынга шоолуг-ла таарымча чок кода-хоорай деп чугаалап болур. Машина-балгат көвүдээн амгы үеде ооң кудумчулары кызаалаан, Кызылдың эң ылаңгыя төп кудумчуларынга чиик машиналар сыңмастаан. Эң ылаңгыя албан черлериниң, школаларның болгаш эмнелгелерниң, бичии уруглар садтарының болгаш садыгларның чанында машина тургузар черлер тывылбастаан. Машина тургузар чер хунаашкан чолаачылар маргыжар, харын-даа мырыңай чамдыкта чогуш-содаа үндүрер таварылгалар база Кызыл хоорайда тыптып келгилээн.
Бо удаада чугаа чүгле ажы-төлдүң айыыл чогунуң дугайында болганда, оларны автомобиль озал-ондаандан камгалаар дээш, кандыг хемчеглерни алганынга азы ап чорудуп болурунга доктаап көрээлиңер.
Найысылалдың Ленин кудумчузу. Бо кудумчунуң эгезинде Кызылдың 2 болгаш 7 дугаар школаларын эрткен чүс чылдың ортаа үезинде туткан. Олар хоорайның кол кудумчузунуң кызаа черинде турар. Бо школаларның чанында кулаа багай дыңнаар уругларның школазы, А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжи, Тываның күрүне университединиң факультеттериниң каът-каът бажыңнары, Тыва үндезин культура төвү дээш өөредилге, культура дээш өске-даа албан болгаш ажыл-агый черлери бар. Бо хайымныг черниң дугайында “машина бажы козурт, кижи бажы кизирт” деп чугаалап болур. Ында машина тургузар шөл чок.
Бир эвес 2 дугаар школаның чоогунда машина “кызы идип каар” чер бар болза, 7 дугаар школаның чоок-кавызында машина “сыңырар” чер чок. Бо школаларның өөреникчилери Ленин кудумчулап школаларынче баарда, ооң ийи талазында тургузуп каан азы аай-дедир маңнашкан хөй машиналар аразы-биле эртерде, автомобиль озал-ондаанга таваржыр чыгыы чоруп турарлар.
Бо чоок-кавыга автомобиль шимчээшкинин экижидип болурунуң аргазы Ленин 8 дугаар адреске турган, эрткен вектиң эгезинде туттунган ийи каът эрги бажыңның чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрүп, ону бузуп каапканы-биле тыптып келген деп ол чоок-кавыда өөредилге, спорт, культура албан черлериниң ажылдакчылары санап турар. Бускан бажыңның орнунга автомобиль тургузар шөл тудуп каар болза, Моолдуң төлээ черинге, Тыва үндезин культура төвүнге, республиканың үндүрүг инспекциязынга келген албан-хаакчылары, дыштанылганың Национал парыгынче баар дээн кижилер аңаа машиналарын тургузуп болур.
А кол-ла чүве! Кызылдың 2 болгаш 7 дугаар школаларының чанынга машина-балгат эвээжээр, өөреникчилерге элээн айыыл чок байдал тургустунар.
Хосталган девискээрге чүү туттуна бээрин үе көргүзе бээр.
Россияның Маадыры Сергей Шойгу өөренип чораан Кызылдың 1, 3, 15 дугаар школаларының дээш өске-даа чамдык школаларның чанында тускай туттунган болгаш дериттинген машина тургузар шөлдер чогун демдеглеп каары артык эвес. Хөй ада-иелер уругларын школага машиналыг эккеп, өөредилге соонда ап алыр дээш, сыңмарлажып турары чоннуң караанга көскү.
Бир эвес Кызыл хоорайда уруглар садтарының чоогунда байдалды алыр болза, 1, 2 болгаш 7 дугаар школаларның чанында байдалдан шоолуг-ла ылгалбас. Ында база машиналарлыг ада-иелер сыңмарлажып турарлар.
Кызыл хоорайның албан черлериниң чанында автомашиналар тургузар шөлдер чок болганындан ол черлерниң ажылдакчылары чоок-кавызында чуртталга бажыңнарының иштики девискээринге чиик машиналарын тургузуп турар. Чижээлээрге, Ленин 12 дугаар болгаш Интернациональная 14 дугаар бажыңнарның иштики девискээринге Росреестрниң Тыва Республика талазы-биле Кызыл хоорай эргелелиниң ажылдакчылары ажыл шагының үезинде тургузуп, бо бажыңнарның чурттакчыларынга, эң ылаңгыя бичии ажы-төлге таарымча чок байдалды тывылдырып турар.
Бажыңнарның иштики девискээринге чолаачылар бичии уругларны машиналары-биле бастырып азы үстүрүп каан таварылгалар бар болгай. Чижээлээрге, Кызыл хоорайның Паротурбинная кудумчузунда бажыңнарның иштики девискээринге чолаачы машиназын оваарымча чок дедирлендиргеш, бичии оолду кемдедир бастырыпканын массалыг информация чепсектеринге тараан турган.
Кызылдың кудумчуларынга озал-ондакты эвээжедири-биле автотранспорт тургузар шөлдерни, хамыктың мурнунда бичии уругларның өөредилге болгаш кижизидилге черлериниң чанынга көвүдедир тургузары негеттинип келген. Ажы-төлдүң айыыл чогу оон база дыка хамааржыр.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
#Орукозал_ондаа #Кудумчулар #Уругларныңайыылчокчоруу #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva