“Бо аалга бир катап өг-бүлем-биле чораанымны сактыр-дыр мен. Ол фоточурук өг-бүлем архивинде ам-даа бар” – деп, Владислав Ховалыг Тес-Хем кожуунда малчын турлагже кирип ора-ла чугаалаан. Ылап-ла, Тес-Хем – ажыл-ишчи, хүндүлээчел чоннуң чурту дээрзин Владислав Товарищтайович билир, ол школачы үелеринде бо кожуунга чурттап турган.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг бо удаада республиканың мурнуу чүгүнче углай Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарга четкен.
Бир-ле дугаар Тес-Хем кожууннуң Дыттыг-Хем деп черде салгал дамчаан малчын Роланд Адыяның аалынга баргаш, малчынның чымыштыг ажыл-ижи-биле танышкан. Ажылгыр, эрес-кежээ малчын өг-бүле тыва чоннуң бир онзагай ак чеми – хымысты кылып турарын Владислав Товарищтайович онзалап демдеглээн: “Хымысты чүгле боттарынга кылып турар-дыр. Бо ак чемни болбаазырадып бүдүрер биче-цех тургузарын планнап болур-дур. Мындыг ажыктыг ак чемни көвүдедир үндүрер ужурлуг. Бо өг-бүле шупту ус-шевер – Роланд Сандыковичиниң уйнуктары безин хымыс кылып билир, тыва өгнүң ханаларын чазап өөренип турарлар. Шуптузу боттарыныы – өө, эъди база сүдү. Албан деткиир бис”.
Улаштыр ажыл-агыйжы бөлүк кожууннуң социал объектилеринге четкеш, хары угда дыка хөй берге айтырыгларны аңаа-ла шиитпирлээн. Ол дээрге чаа өөредилге чылынга база одалга сезонунга амгы белеткел ажылдары-дыр. Самагалдайның 1 дугаар школазының столоваязы болгаш ном саңының капиталдыг септелгезин күске чедир доозарын, ол ышкаш чоокку үеде Улуг-Хемниң Чодураа сумузунда ышкаш ангар хевирлиг спорт залды тударын дугурушкан. Чыргалаңды сумузунда фельдшер-акушер пунктузунуң оран-савазы эргижирээн, ынчангаш одалга сезонунга чедир ооң серизин болгаш одалга системазын солуурун шиитпирлээш, 2023 чылда аңаа амгы үениң чаа ФАП тударын планче киирген. Чыргалаңды ортумак школазының серизин солуурунга 250 муң рубльди аңгылап бээрин өөредилге сайыды Солаңгы Тамчайга дааскан.
Аян Сырат – Тес-Хемде ажыл-ижи чедиишкинниг чоруп турар сайгарлыкчыларның бирээзи. Аныяк хуу сайгарлыкчы күрүнеден деткимчени алгаш, цемент болгаш полистирол холумактыг блоктар кылыр биче бүдүрүлге ажыдып алганын Владислав Ховалыг онзагайлап демдеглээн: “Субсидия акшазын бодунуң бизнезин ажыдып алырынче үндүрген сайгарлыкчыларның бирээзи-дир. Тудуг материалдарын, ылаңгыя күрүне керээзи-биле, мындыг бүдүрүкчүлерден чагыыр болза эки”.
Шээр малының бажы 16 муң четкен Эрзин кожуун аалчыларны уткуп алган. Каш чылдар бурунгаар Эрзин кожуунга көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери ажыттынган. Оларның бирээзинге Бай-Даг сумузунда мал согар цех хамааржыр. Цехтиң болбаазырадып бүдүрген эъдин Карелия, харын-даа Москва чанының хоорайларынче үндүр садып турар. Ооң ажылы бо үеде кезек турупкан. Чүге ындыгыл дээрге, шээр малдың семириирин манаарындан ажыл туруп алыр. Ындыг болбуже, цехти улгаттырып, бода мал соккаш, эъдин болбаазырадыр дериг-херексел немей садып алыр сорулга салдынганын ажыл-агыйның удуртукчузу Э. Манзай дыңнаткан. Ооң бот-идепкейин чөптүгзүнүп, деткимче көргүзер айтырыгны ам-даа өөренип көөрүн В. Ховалыг демдеглээн.
Эрзин кожууннуң сайгарлыкчызы Очур Чигжит төрээн чер-чурту Сарыг-Булуңга чыжыргана плантациязын тарааш, ону калбартыр талазы-биле ажылды чоруткан. “Нарийн Гол” көдээ ажыл-агый кооперативинде бүгү сарыг-булуңчулар киржилгелиг – өг-бүле бүрүзү чыжыргана өзүмнерин олуртуп, ону ажаап-карактап, өстүрер ажылдарда киржип турар. Ук кооперативтиң ажылын база-ла сезоннуг ажыл деп болур. Чыжыргана олуртур, болбаазырадыр ажылдан аңгыда, ында Балгазынның көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулдары практиказын эрттирип турары онзагай. Олар бо үеде чайгы дыштанылгада, ынчангаш “Нарийн Голдуң” ажыл-чорудулгазы чайгы сезонда турупкан. Сарыг-булуңчуларның бо эгелээшкинин Тываның Баштыңының албан хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг чүүлдүгзүнүп көргеш, деткимчени көргүзерин өөренип көөрү-биле Экономика яамызынга дааскан.
Чазактың ажылчын бөлүү Эрзинниң Культура одаанга, Кожууннуң төп эмнелгезинге база “Хензигбей” уруглар садынга четкеннер. Бо албан черлериниң шуптузунда септээр, тудар ажылдар бар. Владислав Ховалыг ук албан черлериниң берге айтырыгларын өөренип көргеш, шиитпирлээр даалгаларны адырларның сайыттарынга дааскан.
2023 чылда Эрзинге “Культура” национал төлевилел-биле 400 олуттуг чаа Культура одаа немежир. Уруглар садынга немелде ясли тудуун Тываның агаар-бойдузунга таарыштыр эде кылыр айтырыгны өөренип көөрүн регионнуң Тудуг яамызынга саналдаан.
Алдынай АРАКЧАА.
Арслан АРАКЧААНЫҢ,
Александр ЕНЗАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Тываныңчазаа #Тес_хемкожуун #Эрзинкожуун #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva