Мал ажылын Үндэс билир
Тес-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Сайдаш Арапчынның дыңнадып турары-биле алырга, бо хүннерге чедир кожуунда 70 ажыг муң шээр болгаш 10 ажыг муң бода мал база чеди хире муң чылгы бактаап турар. Мал оолдаашкынының түңнелдери-биле 89 хуу анай-хураганнарны, 85 хуу бызаа, молдурганы база 80 хуу чаш кулуннарны камгалап алган.
Кожуунда аныяк малчыннар база эвээш эвес. Оларның бирээзинге бо хүннерде Калдак-Хамар арттың кырында чайлаанче көжүп келген Үндэс Чаңгы-оолду хамаарыштырып болур. Кара чажында-ла мал аразынга өзүп келген аныяк оол муң ажыг шээр малдыг, бир аскыр өөр чылгылыг болгаш 70 хире бода малдыг.
– 6-7 харлыг турумда, кырган-авам меңээ удавас школага барып өөренир сен, оглум – дээрге, – чок, кырган-авай, өөренмес мен, малчыннаарым ол-дур – деп харыылаарымга:
– Школага өөренмес болзуңза, мал-маганың канчап санаар сен, хой кадарып чорааш канчап номчуттунар сен, үжүк-бижик билбес кижи – дээрге, бирги класска өөренип эгелээн мен – деп, Үндэс сактып чугаалады.
“Бо чыл малчыннарга кончуг таарымчалыг, хар чуга-даа болза, кыш чылыг болду. Хар улуг чылдарда хойжуларга база дыка берге болур. Чазын хар чедир эривейн дошталып, доңа бээрге, малдың даваннары тасталып эгелээр. Бода-даа, шээр-даа мал күш-деңгел база кирбес. Ылаңгыя хой оолдаашкыны аажок чымыштыг. Чаш анай, хураганны эмзирип турар үеде кажаа ишти арыг болгаш кургаг болуру күзенчиг. Кажаа ишти өл-шык болза хураганнарның ишти аарып туруп бээр.
Бо чылын мал оолдаашкынының түңнелдери-биле 400 ажыг анай-хураганы, ол ышкаш 60 хире бызаа, молдурганы камгалап алдым. Эрткен чылын мал чеминге белеткеп алганым чүс алдан хире дүрүг сиген-биле кыштадывыс. Тыва чон черле ындыг болгай, малды тургуза азыравас. Хөй сиген каап берип өөредип алыр болза мал өдектен ыравас апаар болгаш амдажый бээр. Ынчангаш чүгле даң бажында бичии сиген каап бээр ол-ла. Кежээ одардан келирге, тоттур оъттап алган малды чемгерген ажыы чок.
Кыдыындан көөрге, бажын ажыр мал-маганныг, бай-шыдалдыг-даа болзумза, эът, сүт болбаазырадып, ооң продукциязын садып-саарар хире арга-шинээм чок. Бир талазында, 60-70 хире инектерниң сүдүн хүннүң саар саанчылар база херек. Ийи талазында, оларның ажыл төлевиринге акша-хөреңги база эргежок чугула апаар. Инек малдың эъдин садып-саарып эгелээр дээримге, амдыызында бода малым баш саны эвээш болуп тур ийин. Өске талазында, эът продукциязын болбаазырадыр биче бүдүрүлгени Калдак-Хамар арттың кырында, чайлаамдан 50 хире км. ырак черде кыштаамга ажыдып алыр болза эки. Ынчалза-даа хүннүң аай-дедир чоруп келир кывар-чаар материалдар чарыгдалын угбас мен – деп, аныяк малчын демдегледи.
📢Чеди ханалыг токкулчак өг
Тес-Хем кожууннуң Дыттыг-Хем деп черде малчыннар Омак болгаш Анюта Балдыржаалар 70 хире бода мал болгаш 600 ажыг шээр малды өстүрүп турар болду.
– 2016 чылда мээң төрел дуңмам Адыя Роланд "Аныяк өг-бүлеге – кыштаг" губернатор төлевилелинге киришкеш, 200 баш төрүүр хойларны хүлээп алган. Ажылчын-кежээ дуңмам оол база керним уруг шээр малды өстүргеш, дараазында киржикчиге хүлээдип берипкен. Ам боттарының мал-маганын бистиң-биле кады демнежип өстүрүп, кадарып чоруурлары ол-дур – деп, аал-оранның хүндүлээчел херээжен ээзи Анюта Балдыржаа келген аалчыларга аяк-шайын кудуп сунуп тура, хөөрей-дир.
Малчыннарның 15 баштыг, чеди ханалыг, арыг-силиг болгаш улуг, делгем токкулчак ак өөнче кирип кээриңге-ле, кончуг-даа шевергин чараш кылдыр тыва угулзалар-биле каастаан база лак-биле будуп каан тыва аптаралар, сырып каан тыва ширтектер каракка дораан эскертинер.
Өгнүң эр ээзи Омак Балдыржаа кылбас-тутпас чүвези чок шевер кижи болду. Ол бодунуң оолдары-биле кады тыва өг ханалары, хараачаны кылып турар, бүгү республикада билдингир ус-шеверлерниң бирээзи. Ылаңгыя малчыннарның Наадым байырлалының үезинде тиккен өглер аразындан ооң кылган ажылдарын эскерип болур дээрзин өгнүң херээжен ээзи Анюта Балдыржаа чугаалады.
📢Тес-Хемниң кежээ керни
Мөңгүн-Тайга кожуундан Тес-Хемче кериннеп келген Чойгана Ак-оол база солун кижилерниң бирээзи. Өскен-төрээн кожуунундан бодунуң ада-иези Сергей болгаш Сайлык Чамдыннарны шээр мал өстүрери-биле чалап эккеп алырындан аңгыда, Мөңгүн-Тайга кожууннуң чоргааралы болур 20 хире сарлык малдарны база көжүрүп эккелген.
– Тес-Хемчилер эгезинде сарлыктарны аажок сонуургаан. Канчаар кадарарыл, канчаар сүдүн саарыл, инек мал-биле дөмей боор аа? – дээш хөй-ле айтырыгларны салыр боор чорду. Эге дээрезинде Мөңгүн-Тайганың дошкун агаар-бойдузунга өскен сарлыктар Тес-Хемниң шала чымчак болгаш чылыг агаарынга чаңчыгып чадап шаг болган. Оон бээр ам ийи чыл эрте берди. Изиг, чайгы хүннерде, сериин тайгаларже оъттап чоруй баар. Ооң-биле чергелештир бистиң бо Дыттыг-Хем бажында чайлаавыс кара суг кыдыында болгаш аңаа база серииттенип өөрени бердилер – деп, Тес-Хемниң керни Чойгана Ак-оол мээң-биле чугаалажып олура харыылады.
Аныяк малчыннар Омак болгаш Чойгана Ак-оолдар база “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилери. Бо чылын июль эгезинде 200 төрүүр хойларны ук төлевилелдиң дараазында киржикчизи, кожуун төвү Самагалдайда чурттап олурар Сонам Ынаалайга хүлээдип бергеннер. Малчыннарның чайлаанда хой кыргылдазы колдуу доозулган. Ынчалза-даа хойжуларга эң-не хомуданчыг чүүл кыргаан дүктү дужаар черниң тывылбас болуп турары.
– Хайыраан алдын өртектиг дүк, сараатап каан сиген-биле бир дөмей, кажаа чанында анаа-ла овааланы берген чыдар-ла-дыр. Бо айтырыгны черле үзе шиитпирлээри чугула. Чижээлээрге, кожавыс Моол республикада шээр малдың кежи хамаанчок дуюгларынга чедир шуптузун ажыглаар. Черле чүнү-даа үндүр октавас – деп, аныяк малчын хомудалын илеретти.
📢Өгбелерниң ажыл-ижи
Тес-Хем кожууннуң көдээ ишчилери ада-өгбелериниң кылып чорааны уттундурган ажыл-ижин база “диргизип” эгелээн деп болур. Берт-Даг суурда Айлаң Сырат чиңгине тыва национал хептерни даарап турар. Өг-бүле шуптузу даараныр. Ачазы Откан-оол Сырат болгаш уруу Буяна Сырат база хептерни быжар, даараар. Шыва тоннар, хөректээштерни республиканың кайы-даа булуңнарындан улус чагыдып ап турар. Хеп даараар машиналарны Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал-политика яамызының шугуму-биле социал керээ езугаар 250 муң рубльди алгаш садып алганын биче бүдүрүлгениң кежигүнү Айлаң Сырат демдегледи.
Ак-Эрик суурнуң чурттакчызы Салим Сарыг 2018 чылда инек кежин болбаазырадып, чымчадып эттээр станокту чогаадып алган.
– Мындыг хевирлиг дериг-херекселди бир-ле дугаарында 2008 чылда Эрзин кожуунда чурттап чоруур честемден көрүп алган мен. Ол станокту долгандыр идип кылаштап тургаш алгы-кешти чымчадыр ууштаарга, кижи бажы дээскине бээр хевирлиг болурга, черле моон өскертир кылып көрзе – деп бодаар турган мен. Оон каш чыл эрткенде бо төрээн суурумга чедип келгеш, мындыг дериг-херекселди чогаадып кылып алдым – деп, Салим Сарыг бодунуң ажыл-ижин таныштырды.
Тес-Хемниң база бир шевер кижилериниң хөмден кылганы чулар-чүген, сыдым, төрепчи, колун болгаш чонак дээш аъттың дериг-херекселдерин республиканың аңгы-аңгы кожуун, сумуларындан чылгычылар болгаш малчыннар чагыдып ап турар. Салим Сарыг чоокку үеде биче бүдүрүлге ажыдып алыр сорулгалыг. Амдыызында ооң чүгле оран-савазын тудуп алган, бо чылын ажыглалга киирерин шиитпирлээн.
Мерген ОНДАР.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары