БАЙ МООЛ, АЖЫЛЧЫН ТЫВА

Пенсия, пособие дээш өске-даа социал төлевирлерни Россия Федерациязының Чазаа хандырып турар болгаш бис, тыва чон, күрүнениң азыралынга дыка амдажаан бис. Ие капиталы бир дугаар төрүттүнген чаш уругга 466 617 рубльди, ийи дугаар өпеяа төрүттүнерге, 150 муң рубльди немей чаңгыс удаа алыр, 3-тен 7 хар чедир назылыг уругларга ай саныда 5500 рубль түңнүг пособие, улгады берген назылыг кижилерге айда алыр пенсияның ортумак хемчээли 14 163 рубль дээш социал магадылалдар-ла хөй...
А делегейниң бир чамдык чурттарында чон уруг­лар пособиези хамаанчок, пенсия безин албайн турар. Хөй-ле чижектер киирип, ырап-даа канчаар. Кожавыс Моол республикада уруглар пособиези чок. Пенсия чүгле 200 рубль хире үнелиг.
Моол чон пенсия, пособие манап амдашпаан, бодунуң-на ийи холун шимчедип, мээ-медерелин ажылдадып тургаш, акшаны ажылдап ап чоруур.
Кыдаттан теве дүгүн дыдар, хеп аргыыр станокту садып алгаш, теве дүгүнден уктарны, джемперлерни, бөрттерни аргып, даарааш, садып-саарып ап турар. Ынчангаш бөдүүн, моол чоннуң ажылчынын кижи магадап ханмас. Өске чоннар бо хире ажылгыр-кежээ чурттап чорда, боданганы ботка херек эвеспе деп социал четкилерге адын салбаан бир авторнуң бижээн чүүлүнге даянгаш, эрес-кежээ тыва чон дугайында чүүлдү бижиирин оралдаштым.
АЖЫЛ-ИШЧИ ТЫВА ЧОНУМ
Үстүнде билдинмес артып каарын күзээн адын салбаан авторнуң Төп Азияда – Моол Республика, Чөөн Азияда – Мурнуу Көрея, Вьетнамның чурттакчыларының дугайында бижээн чүүлү хөй кезиинде ажылчын, кежээ тыва чоннуң дугайында теманы уламчылаарынга идиг болду.
Россияда база ооң иштинде бистиң Тыва Республикада экономиканың бедик көдүрлүүшкүнүн, чонга ажык-дузалыг социал программаларны “чүгле караан дуглап, кулаан кумнап алган” кижилер эскербес дээр болза, хөөредиг чок.
Чижээлээрге, көдээ ажыл-агыйны хөгжүдер талазы-биле аңгы-аңгы губернатор төлевилелдериниң ачызында сөөлгү беш чылдарның дургузунда дыка хөй өг-бүлелер мал-маганныг, хуузунда ажыл-агыйлыг апарганы хүн бүрүде амыдыралда көскү барымдааларның бирээзи.
“Инек – чемгерикчи малым” деп төлевилелди бистиң республикага боттандырып эгелээрге, 2016-2020 чылдарга чедир 869 хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралы чегей өг-бүлелер саар инектиг болган. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” деп төлевилелдиң ачызында 35 хар чедир назылыг 208 аныяк өг-бүле арат-фермер ажыл-агыйын ажыдып алган, көдээ суурда 766 ажыл чок кижилер док­таамал ажыл-биле хандыртынган.
Ындыг-даа бол, чуртталгада “кас оруу дег, каалама” чүве черле турбас дээрзи кымга-­даа билдингир. Үстүнде айыттынган чедиишкиннер-биле кады, нарын айты­рыглар­ны база чок деп болбас. Республиканың девискээринде ажылчын олуттарның чедиш­пези, чамдык улустуң банкылардан алган хөй түңнүг чээли, кредиттери болгаш ипотека төлээр талазы-биле айтырыглар база бо-ла удаа-дараа тургустунуп кээр.
Ынчангаш сөөлгү үеде, бир чамдык улус ажы-төлүнүң келир үезин бодааш, эвээш акша-шалыңныг ажылындан үнүп алгаш, эки амыдырал дилеп, Россияның кайы-даа булуңнарында, ол хамаанчок делегейни эргип-кезип, акша-көпеекти ажылдап ап турары болур.
Мурнуу Көрей республикада болгаш Россия Федерациязының чамдык хоорайларында ажылдап турар чаңгыс чер-чурттугларывыс-биле чоокта чаа вайбер таварыштыр харылзашкан мен. Ам оларның амыдырал-чуртталгазын “Шын” солуннуң номчукчуларынга таныштырып көрейн.

Россияда, даштыкы чурттарда
тываларның амыдыралы
ОРГААДАЙНЫҢ
АЛДЫН ДҮЖҮДҮ
Севилдиң чугаазы.
— Бо хире ырак черге келген улус аал-чуртун, ажы-төлүн сактып турар-даа болза, кызып ажылдап чурттап турарлар. Чижээлээрге, эмчилер ажы-төлүнге бажың ипотекалап алган болур. Олар Кызылга чурттап олурган бажыңнарын ажы-төлүнге хостап бергеш, Южно-Сахалинск хоорайже чедип келген болур. Мен ындыг улусту дыка кээргээр мен. Тываже шөлээлеп чорупкаш, чедир-даа дыштанмайн, ажы-төл бажыңынга турарга берге-дир дээш, дедир чанып кээр.
Эрткен чылдың ноябрь айда кудумчуга арткан (подъезд­ке-даа хонуп-даа турган) 3 оолду кээргээш, бажыңымга тургузуп алдым. Бо аныяк кижилер балык тудар бригадка ажылдап тургаш, таныжып алганнар. Ам база балыктааш, оон Тываже чанар, чоруур сорулгалыг. Үжелээ өг-бүле чок оолдар болду.
— Сахалинге ажылдаан акшам чүү-даа болбаан. Авам банкыдан чээли алгаш төлевээн, оозу 53 муң рубль чеде берген болган, ону төлептим. Чогум-на изиг күзелим бажың тудар чер участогу садып алыры. Ынчангаш бо чылын база акша ажылдап аар дээш келдим – деп, оолдарның бирээзи чугаалап олурду.
Оолдарның бирээзи 15 хире хонгаш, чурттаар черлиг ажыл тып алгаш чорупту. Арткан ийи эжи мээң чанымда хевээр, чоокта чаа харын-даа бир доктаамал ажыл тып алдылар. Мээң ажы-төлүм-биле үе-черге аныяк кижилер-биле чугаалашкаш, эскерип орарымга, таптыг чедип алган мергежили, өөренип алган эртем-билии-даа чок болду. Оода тракторист мергежилдиг турган болза, кончуг эки болур ийик. Трактористер мында шуут тывылбас, эргежок чугула мергежил болур.
Үгерниң чугаазы.
— Чаңгыскурсчум бир орус омактыг оолга ужуражы бээримге, Кореяга барып ажылдаалам – деп санал кии­рерге, чөпшээрежипкен мен.
Мурнуу Кореяның төвү Сеул хоорайга тудугга ажылдай берген бис. Бедик каът бажыңнарның серизиниң чадыгларын салып, быжыглап турган бис. Ажыл берге база айыылдыг. Үженден алдан каът чедип турар хая-кашпал дег, бедик бажыңның кырындан куду алзы көөрге, коргунчуу аажок.
Бистиң бригадага үш тыва оол немежип кээрге, дыка амырап турган мен, ынчалза-даа олар удатпаанда, “чанарывыс ол, ажыл айыылдыг-дыр” дээш чоруй барганнар. Ажыл, шынап-ла, берге болганындан төлевири база ажырбас – Россияның ашказынче шилчидерге, айда 100 муң хире рубльди ажылдап ап болур. Чурттаар чериң болгаш аъш-чемиң халас.
Бистиң фирмага чагыг киирер клиентилер эвээжей бээрге, ажылдатпайн, манадып туруп берген. Амгы үеде пластмасс кылыглар бүдүрер заводта ажылдап тур мен. Конвейер-дир ийин, чүгле карак шокараңнаар. Шактан шакче, хүнден хүнче үзүк-соксаал чок ол-ла ажыл. Баштайгы ажылымга бодаарга, төлевири оон бичии-ле эвээш. Ынчалза-даа ол меңээ четчир. Удавас керээ-дугуржулгам төне бээр. Канчаар-даа боданып олурарымга, черле Россияга, Тывага ажылдап чурттаар­га эки хевирлиг. Ынчангаш чоокку үеде эки ажыл тып алгаш, бажың ипотекалап алыр күзелдиг мен. Баштайгы дадывырынга 200-300 муң рубльди төлепкеш, артканын айлап төлээрин бодап алган мен.
Блогер Ай-Чүректиң чугаазы.
— Каш чылдар бурунгаар, Инстаграмга үе-чергем уруглар, оолдарга бодумнуң чуртталгам дугайында таныштырар, өске улус-биле найыралдажып, өңнүктежип алыр сорулгалыг бүрүткедип алдым. Мурнуу Кореяже барып чедер деп бодал безин бажымга кирбейн турган. Ынчалза-даа аныяк-чалыы үелеримде көрей культураны, ол чуртка үндүрген киноларны аажок сонуургаар болгаш ынаар барып чедип көрзе деп, бодап чораан мен. Бир албан-организация черинге 5 чыл ажылдааш, Кореяже чорупканым ол.
Эгезинде тыва кижи черле ындыг болгай, дыка чаныксаар боор. Оон чоорту кызып ажылдап эгелээр сен. Амгы үеде Кореяда 120 хире тывалар ажылдап турар. Россияның өске регионнарындан база улус кайы көвей. Ындыг-даа бол, Бурят Республикадан эң хөй мигрантылар — ниитизи-биле 5 муң кижи бар. Чоокку даштыкы күрүнелер СНГ азы Хамаарышпас демнежилге чурттарының бирээзи болур Казахстан Республикадан база хөй улус ажылдап кээп турар.
Даштыкы чурт болган соонда, дыл билири эң кол негелде болур. Көрей азы англи дылды эки билир болзуңза, акша-шалыңы хөй, улуг завод, фабрикаларга, бүдүрүлгелерге-даа ажылдай берип болур аргалар бар. Ажылче хүлээп алырда база тускай негелделерни утпаза чогуур. Бирээде, 45 хар чедир назылыг улусту алыр. Ийиде, ажылчын мигрант кижи артык деңзи чок болуру шыңгыы негелде, ажыы-биле чугаалаарга, семис кижини шуут албас.
Хову, шөлдерге ногаа дүжүдүн ажаар, далай капус­тазын чыып, белеткээр ажылдар ындыг белен эвес. Аңаа кончуг шалыпкын, дүрген ажылдаары чугула. Чашпанын аштап, арыглаар хову, шөлдер, километр-километри-биле чаттыла берген болур. Чүгле эрес-кежээ, шыдамык кижи аңаа ажылдаар. Чамдык улус ажылдың аар-бергезинге шыдашпайн дедир чана бээр таварылгалар эвээш эвес.
Көрейлерниң боттарының ажылчыны кедергей. Анаа хөлестеп, дыштанып чыдар кижи чок. Кажан-даа көөрүңге, ажылдап-ла, ажылдап-ла турар. Ынчангаш-ла боор, чалгаа болгаш шала аамай улуска хөңнү чок.
Кореяда акша ажылдап чеде берген тывалар төрээн чуртун база утпаан, ачы-дуза чедирилгезинче база онза кичээнгейни угландырып эгелээн. 2019-2020 кышкы одалга сезонунда Кызылда (ЛДО) солагай талакы эриктиң чурттакчылары – хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралы чегей 7 хире өг-бүле бүрүзүнге, тус-тузунда 1-1 тонна одаар хөмүр-дашты садып бердивис – деп, блогер Ай-Чүрек чугаалады.
Долуманың чугаазы.
—Бир-ле дугаарында Кореяга 2018 чылдың июньда келген мен. Төрел дуңмаларым уруглар мени мурнай ажылдап чоруптарга, оларның-биле харылзажып тургаш,­ соондан чеде бээр аргалыг болдум. Посон деп хоо­рай­­га ногаа, картофель шөлдеринге ажылдап турдувус.
Чаңгыс каът, хөй-ниитиниң чуртталга бажыңынга янзы-бүрү нацияларның төлээлери: узбектер, армяннар, орустар, тывалар, буряттар чаңгыс черге чурттап турдувус. Кежээниң-не бистиң адап чаңчыкканывыс-биле бригадир азы көрей дылда “панчан” чедип келгеш, даар­та кылыр ажылдың хуваалдазын чорудар.
Мээң ол турган черимниң агаар-бойдузунга таа­рышпаан мен. Чайын дыка изиг болгаш дунааргай. Ажылы база аар-берге. Чамдыкта мырыңай дүнекиниң 3-4 шакта оттургаш, ажылдады бээр, акша-шалыңы база эвээш. Ынчалза-даа халас ашкарып-чемгерер, суг-биле саартынып, чунар (душ) өрээлдери база бар. Чиир чемни: рис, чигир, чиг далганы болгаш соя, хендир үзүн эккеп бээр. Ынчангаш хлебти боттарывыс быжырып, өске-даа аъш-чемни кылып, белеткеп алыр бис.
Ооң соонда Янъян деп хоорайда заводта ажылдап турар тыва уруглар-биле чугаалажырымга, оларның акша-шалыңы мээң турган черимден хөй болган. Үр-даа боданмайн, ынаар-ла аъттаныпкан мен. Хову шөлдерге херээжен улус бир хүнде 80 муң вон азы көрей акшаны ажылдап алыр, а сеңээ ажылды тып берип турар “Арбайт – самушиль” деп офистиң ажылдакчылары чүгле 8 муң вонну боттарының ажылдап алган хуузу дээш ап алыр.
Кореяга ажылдап чеде бээрге, дүъш­теки чем чүгле 15 минута болур – деп чамдык улустуң дамчыыр чу­гаазы база шын эвес. Эртенгиниң 6 шакта ажылчыннарны автобус­ка олуртуп алгаш үнүптер. Ногаа шөлүнге 7 шакта чедип келирге, кофе-тайм, бистиң билиривис, маккофе ышкаш, сүт холуксаалыг кофени ижиртип алыр, ооң соон­да ажылдап кириптер. Дараазында 9 шакта эртенги чем – көрей лапша рамон-даа боор-ла. Ооң соонда 12 шактан 1 шакка чедир дүъштеки чем соонда, 3 шакка чедир ажылдаар. Ол үеде база бичии дыштандырып алыр. Ынчан сүт, кола, спрайт хевирлиг суксуннар ижиртип алыр, ол ышкаш булочка дээн ышкаш, бир-ле чемни база бээр.
Херээжен улуска тааржыр ажылдар согуна, чеснок, помидор, огурец, перецти ажаап карактаары болур. Ол дээрге бистиң билиривис ажылдар-ла болгай. А кимчи дузаары, виноград, яблоктар үнүп турар ыяштарның артык будуктарын кезер, клубника дүжүдүн ажаар, Тывада билдингир-даа бол, ында-хаая ийи-чаңгыс кожууннарда үнүп турар эм оът оргаадайны тарып олуртурун мен амы-хууда аажок сонуургаар кижи болдум. Көрейлер оргаадайны плантацияларда өстүрүп турар, үш, дөрт, беш чыл болган оргаадай дээш шуптузун аңгылап каан болур. Ынчангаш бис акша ажылдап алыр дээн тыва уруглар, бо үени “Оргаадайның алдын дүжүдү” деп аравыста чугаалажыр бис.
Далай продукциязын белеткээр ажылдар база турар. Ракушка, “далай туңун” өстүрүп, азыраары ол ышкаш далай үнүштери, (капуста) анаа чер-чери-биле улуг шөлдерде чаттыла берген чыдар боор. Ногаа тарыыр шөлге чашпан үнмезин дээш, гектар-гектары-биле пленкалар чадып алгаш олуртур, көрейлерниң арга-дуржулгазы Тывадан барган огордчу, садчы кыстарның амыдыралынга ажыктыг болуру чадавас.
Мурнуу Кореяга келгеш, ажылдаар күзелдиг улуска мээң арга-сүмем көрей дылды өөренип алыры чугула. Англи дыл билири база эки-ле ыйнаан харын, ынчалза-даа чурттуң төвү Сеулдан ырай бээрге, көдээ черде бөдүүн көрей чон англи дыл билбес болур.
Тывалар мында көрей дыл билбес-даа бол, боттарының кызымаа-биле бир хүнде ийи, үш сөстерни үжүктеп тургаш, өөренип ап турар. Чамдыкта 20 ажыг чылдар бурунгаар школага өөренип турганым сөстерни сактып кээр чордум. Чижээлээрге: англи дылда – улуг, бичии, олур, тур, бээр кел, эжик, соңга, автомашина дээш оон-даа өске сөстерни билирим дыка ажыктыг болган.
“Думчукка тулганда, бызаа сугжу” деп тыва чоннуң үлегер домааның бадыткалы ол ыйнаан, бир каш сөстү англилеп, бир чамдыызын көрейлеп, артканын имнеп тургаш, көрей база тыва омактыг чоннарның төлээлери аравыста чугаалажы бээр чордувус.
Ам чаңгыс изиг күзелим Тывага келгеш, бодум амы-хууда огород, сад тарып өстүрер ажыл-агыйны ажыдып алыры. Хары черге Кореяга-даа, өскен төрээн чуртум Тывага-даа ногаа аймаан тарып каарымга, дөмей-ле өзүп, үнүп келир-ле болгай...
МЕРГЕН ОНДАР.
#ШЫНСОЛУН#ТЫВАРОССИЯ#МООЛ#КОРЕЯ