(бот-барымдаалыг тоожудан эге)
Төп-ле сургуул тургузарда,
Төп-ле хораа баштаан-найын.
Дүмбей-дүмбей олурбайн,
Дүрген шыңгыы өөрениили.
(Тыва улустуң «Төп-ле
сургуул» деп ырызындан).
«1924 чылдың чизезиниң түңнели-биле 52 700 чурттакчы чоннуң 106-зы үжүк-бижикти эки билир база 286 кижи чегей билир» дээрзин академик Ю.Л. Аранчын бижээн. Аранчын Ю.Л., 1982). Ниитизи-биле, 20 чылдарның бирги чартыындан эгелеп-ле, бүгү Тывага бижик өөренир чорук калбарган. Улус өөредилгезиниң талазы-биле чазактың бирги документизи Тываның Араттың Революстуг Намының Төп Комитединиң (ТАРН ТК) 1923 чылдың октябрь 11-де үндүрген доктаалы болур. Ук доктаал ёзугаар аныяк-өскенни бижикке өөредирин кожууннарга, сумуларга организастаар ажыл шапкынчый берген. ТАРН ТК-ның 1924 чылдың декабрь 29-31-де болган хуралының шиитпиринде эр болгаш херээжен, улуг назылыглар болгаш уруглар дивейн, моол бижик өөредиринче бүгүдени хаара тударын тодаргай айыткан. Ынчангаш суму, арбан бүрүзүнге элээди, чалыылардан эгелээш, назылап кырааннарынга чедир бүгү чон үжүк-бижик өөрениринче хаара туттунган.
1924 чылда бүгү Тывага моол бижик өөренир чорук эгелээн. Суму, арбан бүрүзүнге элээди, чалыылардан эгелээш, назылап кырааннарынга чедир чайлаг школаларынга барып, үжүк-бижик өөренип кирипкен.
Совет Эвилелиниң эртемденнери латын үжүкке үндезилээн чаа түрк үжүглелди чогааткан. ССРЭ-ниң түрк дылдыг чоннарынга ол бижикти өөредип эгелээн. Үстүү-Чадаананың эртемден ламазы Монгуш Лопсан-Чиңмит тыва бижикти чогаадырынга улуг үлүг-хуузун киирген. 1928 чылдың чайын ол Тыва бижиктиң төлевилелин белеткеп дооскан. Ол немец дылдың үжүглелинге даянып турган. Монгуш Лопсан-Чиңмиттиң үжүглелин тыва намның Төп хораазының Политбюрозу 1928 чылдың февраль 3-де деткээн. Ооң бижиин бүгү Тывага өөренип эгелээн. Ынчалзажок Коминтернниң холгааралы-биле 1929 чылдың төнчүзүнде болган намның сески хуралынга ламаның чогааткан бижиин ажыглаарын хоруп каан. Ооң соонда М. Лопсан-Чиңмиттиң ажылынга даянып совет эртемденнерниң (Е.Д. Поливанов, Н.Н. Поппе, Н.Ф. Яковлев, А.М. Сухотин) кылган чаа түрк латын үжүктерге үндезилээн үжүглелин 1930 чылдың ортаа үезинден Тывага өөредип эгелээн. Тыва дылга “Шын” болгаш өске-даа солуннарны, номнарны парлап эгелээн.
«Мен дээрге… моол бижиктиң үжүктерин айтырып ап эгеледим. Дүнелерде удувайн, тений бер часкыже чедир-ле үжүктер шээжилээр, караңгыда караамны шийип алгаш, салаа-биле үжүк бижиир турганым ам-даа сагыжымга кире хонуп кээр. Дүне шээжилээр, хүндүс чээргенни сүүрертир чонуп алгаш, ооң-биле шуугайга бижиир» дээн Х.А. Анчымаа-Токаның сактыышкыны моол бижик өөредии шапкын болгаш делгереңгей чоруп турганын херечилеп турар. «1925 чылдың күзүнүнде Кызылга орус дыл өөренири-биле 38 дыңнакчылыг, моол дыл өөренири-биле 150 дыңнакчылыг курстар организастаттынган» деп, Ю.Л. Аранчынның тодарадыышкынында моол дыл өөредиринче хөй-ле кижилер хаара туттунуп турганы тодаргай.
Моол бижиктиң соонда, латынчыткан тыва бижикти чонга өөредир чорук эгелээн. Демир-үжүк, саазын чок. Кижи бүрүзүнде теректен чазааш, хүл-биле чаап каан калбак ыяш бар. Үе-шаг ындыг турган. Аңгы кылып чазап кааш, үс чаггаш, хүлдеп каан шак ол калбак ыяшка үжүктерни, изиг хан аксының дээги дег, шевергин чиңге чээрген-биле хевирлеп бижип, өөренип турганнар. Улус-чон ол кичээлдерниң адын безин, ол ат чүнү илередип турарын безин ожаавайн турза-даа, «Ликбээс кичээлдери» деп адап турган. Орус дыл оларга билдинмес турганындан ук кичээлдерниң адын боттарының чугаалаар аянынче шилчидип алганы ол. Нам-чазактың «ликвидация безграмотности» (кыскалады «ликбез») дээн кыйгырыг-доктаалы шак ынчаар кыдыг-кызыгаар черлерже чедип, кижи бүрүзүн хаара туткан турган. «Үжүк-бижикке өөредилге бүгү Тываны шыва алган. Кырганнар болгаш аныяктар, эр болгаш херээжен кижилер – шупту өөренип турган» – деп, эртемден К.Б. Салчактың бижээни ол үениң байдалын тодараткан. Кожууннарга, сумуларга эге чада школаларын дооскан, бижикти шиңгээдип апкан оолдар, кыстар ликбез кичээлдерин эрттирип, башкылап турганнар. «Ликбез» кичээлдери деп шимчээшкин Тывага каш-ла чыл иштинде үргүлчүлээн. Түңнелинде, бижик билбес чорук узуткаттынган. Чоннуң кол нуруузу үжүктерни кожуп номчуптар, адын салыптар апарган.
Аалдарга «солун кыйгырар» деп чорук база ол үеде делгереңгей апарган турган. Төптен, Кызыл кода-хоорайдан келген солуннарны бир-бир аалга чыглып алгаш, араттарның кайы-бирээзи кыйгырар (номчуур), а артканнары дыңнаар. «Солун кыйгырар» чорук – бижик билбес чоруктуң узуткаттынган бир барымдаазы ол. База ол ышкаш чаа медээлерни билип, дыңнап алыр арга-шинектиң шак ынчаар чоорту-ла тургустунганы болур.
Бо бүгү шимчээшкин ылаңгыя аныяктар аразынга нептереңгей апарган. Ону аревэ чогумчалыг чорудуп турган. «1923 чылдың июльда ТАРН-ның II съездизи Тываның аныяктарының революстуг эвилелин (аревэни) организастаар дугайында шиитпирни үндүрген. Тыва аныяктарның эң баштайгы революстуг организациязы 1924 чылда Кызылга тургустунган. Ооң хүрээлеңинге баштай 100 ашпас кижи санаттынып турган. Дараазында чылда аныяктар организациялары элээн хөй кожууннарга бар апаргылаан. 1925 чылдың декабрьда ТАРН ТК-зы ТАРН-ның IV съездизиниң шиитпирин ёзугаар аныяктар эвилелиниң Организастыг бюрозун тургускан…» деп «Тываның төөгүзүнде» бижээн. Чер-черлерде тургустунуп турган аныяктарның революстуг эвилелдериниң ажыл-ижи хайныышкынныг чоруп, бодунуң сорулгаларын күүседир дээш, могаг билбейн, аныяктар ортузунга ажылды дүн-хүн чокка организастап турган. Аныяк кижилер бот-боттарының үлегери-биле аревэ кежигүнүнге кирип, үжүк-бижикти өөренмишаан, чаа-чаа ажыл-херектерже шымныгып турганнар. Олар кандыг-ла-бир бедик көдүрлүүшкүннүг апарган. Аревэ аныяк кижилерни бодунче хаара тудуп, үениң чаа-чаа ажыл-ижинче оларны эвилелдеп эгелээн. Бижик өөренир бөлгүмнерни тургузар, кижи бүрүзүнге чаа бижикти өөредири – аревэниң кол ажылдарының бирээзи ол.
Ниитилелге ол чылдарда чаа чүүлдер, чаа билиишкиннер, чаа сөстер хөй апарган: бижик, ном-дептер, аревэ, кежигүн, салуучут… Алызындан опан, орлан Лагбужап чаа чүүлдерже дораан сундуга берген. Аныяк оолга ол бүгү чүүлдер солун-даа турган. Ол үеде шору эр апарган Лагбужап бижик өөренир бөлгүмнерге бодунуң үе-чергелери-биле кады барып тургаш, латынчыткан тыва бижикти шиңгээдип алган. Шиңгээдип алганы латынчыткан тыва үжүк-бижиктен аңгыда, Лагбужап төвүт дылды билир, ук дылга бижиттинген судур-номнарны номчуур турган. Лагбужаптың төвүт дылды билип алырынга соңгу адазы – Манчык-оглу Чымба лама – улуг салдарлыг болгаш дузалыг болган. Ооң ном хураарын дыңнап, ук ном-судурларның бижиттинген төвүт үжүктерин сонуургап чоруп тура, Лагбужап ол үжүктерни танып-билип алгаш, чоорту шуут-ла судурларны саат чокка номчуур болу берген. Ам ол ийи бижикти, төвүт болгаш латынчыткан тыва бижиктерни билир, кайызынга-даа хостуг бижиир, номчуур аргалыг апарган. Оон аңгыда ол моол дылды эки билир чораан. Ооң өскен, төрээн чери – Эрзин чонунуң боттарының аразында чугаалажыр дылы – моол дыл чораан-на болгай. Хөй чылдар дургузунда чоннуң өг-бүле дылы – моол дыл турган.
Лагбужап дыл өөренир талазы-биле салымныг болган. Элээди оол тургаш-ла, нарын, берге төвүт дылды, ооң бижиин ол чииги-биле шиңгээдип алган. Соңгу адазы – Манчык-оглу Чымба лама аңаа сарыг шажынның философиязын база өөредип чораан. Лагбужаптың бүгү чаа чүүлдү дүрген, быжырымчылыг шиңгээдип аптар аргалыг, салым-чаяанныын Чымба лама эскерип, ону бедии-биле үнелеп, деткиир чораан. Алган кадайының эдерти келген оглунуң орлан-шоваазы Чымба ламага тааржып, оозунга оглунга дег, ада чымчак сеткилинден хамааржыр турган.
Латынчыткан тыва бижикти шиңгээдип, адын салыптар, солуннарны сыыладыр номчуптар апарганындан аңгыда, Лагбужап хөй-хөй аныяктар-биле кады аревэ кежигүнүнге 1929 чылда бактаап кирген. Ол үениң аныяк кижилери бот-боттарының үлегери-биле, чаа үениң тевижи-биле шупту-ла аревэге кирип ап турганнар.
Тываның Аныяктарының Революстуг Эвилелиниң Төп Комитедин «Салуучуттарның Төп Хораазы» деп адап турган үеде аныяктар ортузунга ону ырлаан, ону делгереткен ырлар безин диңмиттелип турган.
Сай-ла өөрнү сайзыраткан
Салуучуттуң Төп-ле Хораа.
Саглалчыңнаан кызыл тугун
Сагып чалаан салуучуттар…
Хөй-ле арат сайзыраткан
Көдүрүмчелиг Төп-ле Хораа.
Хөлбеңчиңнээн кызыл тугун
Көдүрүп чалаан хөй-ле арат.
(«Салуучуттар»).
Аревэчилерниң ол үеде ажыл-ижи хайныышкынныг. Лагбужап өске бүгү өөрү аныяктар дег, чаа үениң тыныжындан чыдып калбайн, харын-даа эрес-кашпагайы-биле оларны чаңгыс черге чыыптар, чаа ажыл-херектерже баштап киириптер улуг сорук-күштүг турган. Аныяктар бир-бир өгге чыглып алгаш, чаа-чаа ырлар өөренирлер. Ук ырларның алыс утказы чаа үеже кырган, чалыы чонну эвилелдээн, чаа үениң үзел, тыныжын илереткен ырлар болур.
Кежегемни кестиргештиң,
Кежигүнге кирер дээн мен.
Сай-ла чажым кестиргештиң,
Салуучутка кирер дээн мен.
(«Кирер дээн мен»).
Мындыг хевирлиг ырлар чон аразында аажок нептереп, кижи бүрүзүнүң сагыш-сеткилин чаа үеже хевирлээн, оларны хей-аът киирген идеологтуг чепсек болу берген. Чоннуң чогаалынга чаа тыныш, чаа хөөн, чаа тема көстүп, илереп келгени ол.
«Хувискаалчы аныяктарның ол үеде ажыл-херектери чүгле мактанчыг эвес турган. Сураглыг Карл Маркстың бодалы-биле, меге медерелге (политиктиг идеология) дембээредир сургадып алган, хөлүн эрттир идепкейлиг аныяктар ада-өгбелерниң аажы-чаңынга, ёзу-сүлдезинге, шажын-чүдүлгезинге удур хөделип турганын төөгү демдеглеп каан. Чаржынчыг аныяктар хүрээ-хииттерни, сарыг шажынның ном саңнарын өрттедип турганы чажыт эвес. Олар хувискаалчы кежигүннер хуралдарын эрттирип, “арын ажыдарынга”, херек кырында ыядыр арын-нүүр турбазынче кыйгырып, хамык чон дыңнап турда бир дугаар кымның-биле хонганын, бээ, кунчуунуң, каты, кат-иезиниң аттарын ыыткыр адаарын албадап турган. Улуг өгбелерин, ада-иезин, катты, кат-иезин, бээ, кунчуун хүндүлевес чорук Тывага үжен чылдарда сталинчи эрге-чагырганың ыйыышкыны-биле эгелээн. Арагалаар, бижектежир чорук, сагыш-сеткил хоозуралы база ынчангы чылдарда эгелээн”.
Лагбужап бодунуң үезиниң үжүк-бижиктиг-даа, эрес-кашпагай-даа бурунгаар үзел-көрүштүг аныяк кижизи турган. Бодунуң кады-ла демнежип, ойнап-хөглеп, эдержип чорууру үежилери хамаанчок, улуг назынныглар-даа ону үнелээр, аңаа идегээр турганнар. Удаваанда ону суму бижээчизи кылдыр томуйлап каан. Лагбужап чүгле чаңгыс бижикти билир эвес, төвүт, эрги моол болгаш латынчыткан тыва бижик – бо үш бижикке хала чок бижиир, тыва, моол, төвүт – үш дылга чугаалаар деп чүүлдү чон билир-ле болгай. Мөрен сумузунуң бүгү-ле саавыырларын, чагаа-бижиктерин бижиир кижизи Лагбужап апарган. Суму бижээчизи апарганы дээрге-ле, Лагбужаптың идейлиг туруштуунуң быжыын болгаш шынныын, ооң-биле чергелештир, чаа бижикти эки шиңгээдип алганының болгаш билириниң херечизи болур.
Тываның революстуг аныяктар эвилелиниң ажыл-херектери диңмиттелип, чер-черлерге ооң эге организациялары болур-чогууру-биле ажылын шуудуп турган. Эге организациялар даргаларынга билдилиг, эрес-шудургу-даа, үжүк-бижиктиг-даа аныяк кижилерни соңгуп ап турганнар. Мөрен сумузунуң аныяктарының революстуг эге организациязының баштыңчызы кылдыр чаа үениң чаа-чаа ажыл-херектеринче эш-өөрүн баштаптар отчугаштыг Лагбужапты соңгуп каан. Аалдар аразынга аъттыг-хөлдүг-даа, чадаг-даа чоруп тургаш, кырган, чалыыга бижик өөредиин организастап, хурал-суглаа дээш өске-даа хайныккан ажыл-ишке алызындан эрестиг, шоваа Лагбужап тура дүшпес турган.
Ол үелерде каадырлар белеткели Тывага хүннүң чугула айтырыы апарган. «ТАР аңгы күрүне апаарга, Москваның политиктиг салдары билдинип эгелээн. Бодавыже, ТАР-ның баштыңчылары нойоннар болгаш ламаларны солуур партийжи каадырлар белеткээриниң дугайында айтырыг бирги черниң айтырыы апарган» деп, эртемден М.С. Байыр-оол бодунуң «Тываның кол кызыл нойоны» деп номунда бижип айыткан. Идепкейлиг, чүткүлдүг аныяк кижилерни кожууннардан дилеп, чыып, аңгы-аңгы улуг кода-хоорайларже өөредип чорудар ажыл Тывага 1925 чылдан эгелеп шапкынчый берген. Оларны баштай суму, ооң соонда кожуун чергелиг айтырыгга көрүп, өөредип чорудар кижизи ырак чер чоруп болур бе, ол ышкаш чаа черге өөренип шыдаар бе дээрзин тодарадып алырлар. Бүдүүлүк чоруктан уштунганын болгаш политбилииниң деңнелин база чугулалаары кол чүүлдерниң бирээзи турган.
Ырак черже өөренип чоруп болур аныяк кижи дээш, Эрзин кожууннуң эрге-чагырга чери Лагбужапты 1930 чылда Кызылче аъткарыпкан. Лагбужап аңаа ёзулуг-ла төлептиг турган. Ол олут орбас эрес-шоваа, үжүк-бижиктиг, үш дылды эки билир, кайызынга-даа хала чокка чугаалаар, сумузунуң аныяктарының революстуг эге организациязының баштыңчызы, улугну-даа, бичиини-даа хүндүлээр, чонунга база хүндүткелдиг турган.
Лагбужапты өөредип чорудар дээн саналга кымдан-даа артык Манчык-оглу Чымба лама аажок өөрээн. Черле алыс боду эртем-билиглиг кижи болгаш, өөредилге, билигни бедии-биле үнелээр турганындан, алыс-ла эки мөзү-бүдүштүг оол улам-на чаартынып, улуг эртем-билиг чедип алзын деп ол күзээн. Ынчангаш кажан Лагбужап ырак орукче, талыгыр күзелдерже аъттаныптарга, Кыргыстар хүрээзиниң ламазы Манчык-оглу Чымба, Лагбужаптың соңгу адазы, ону Хем-Белдиринге чедир үдеп каан. Авазы, Дежитмаа харын оглун чаш төл дег бодап, ырак хары черге аарып-аржып, түрей бээрийне деп коргуп, тырттылып турган. Ынчалза-даа оглунуң чоруур дээн шиитпирлиин болгаш өөрүшкүзүн, ооң бодунга бүзүрелдиин көргеш, күжүр ие оозунга чүгле йөрээл сөстерин сөглеп чыдып калган...
Сайлыкмаа Комбу.