Хөмүр-дашты Тываның “кара алдыны” деп адап, ону казып тыпканындан улам байыыр бис деп чурттакчы чонну сургап, аңаа бис бүзүреп турганывыс совет үе-даа турган. Ындыг бүзүрелге барымдаа – хөмүр-даштың өртээниң чииги. Чүге дээрге хөмүр-дашты казып тыварынга карылгаларны күрүне дуглап каар болгаш, хөмүр-дашты канчап садып алыр чоор деп “баш аарыы” совет үениң кижилеринге турбаан.
Тываның бойдус үүжезиниң эң хөй казымал байлаа – хөмүр-даш. Чүгле шинчилеп тодараттынган курлавыры безин, 2002 чылда медээлер-биле алырга, 20 миллиард тонна. Республикада хөмүр-даш курлавырын шинчилээри уламчылаан тудум ооң хемчээли улам көвүдээри чугаажок. Бо хире хөй хөмүр-даш курлавыры Тываның чурттакчы чонунга чүү хире үеде четчир хире-дир!
2018 чылда Тывада хөмүр-даш компаниялары 1,7 млн тонна хөмүр-дашты казып алган. Ол-ла чылдың январь – ноябрь айларда 446 муң тонна хөмүр-дашты үндүр саткан, ооң өртээ 56,64 миллион доллар.
“Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чүгле 2020 чылда ажылдап алган акшазы 1 миллиард 344 миллион рубль, арыг орулгазы – 207,1 миллион рубль.
Мындыг медээлерни, сан-чурагайларны массалыг информация чепсектеринден билип алгаш, “кара алдын” кырында олурар Тываның чурттакчылары хөмүр-дашты олар чүге аар өртек-биле садып ап турарының, Хакасиядан хөмүр-дашты киир сөөртүп эгелээниниң чылдагааннарын хүлээп көөр хөңнү чоктар.
“Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң казып ап, садып турар хөмүр-даш өртээн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның күжениишкини-биле бо чылын чиигеткени хөмүр-даш хереглекчилериниң хөй кезиинге улуг өөрүшкү болган. Ынчалза-даа чамдыктарынга шүүдел болганын демдеглеп каары артык эвес.
Хөмүр-даш өртээ чиигээрге, чурттакчы чон хөй хөмүр-дашты садып алыр дээш, Каа-Хем уургайынга машина-балгады-биле дүн-хүн чок сыңмарлажып турганнар. Хөмүр-дашты сөөртүп садып турар “сайгарлыкчылар” база оларның аразынга эвээш эвес болганы чугаажок.
Хөмүр-дашты элээн аар өртек-биле садып ап болур “балдырлыг” кижилер ону “хууда сайгарлыкчылардан” дүрген садып алыр арга чок бооп, боттарының хүн бүрүде ажыл-херээнден чардыгып, үе эрттирип турарынга таарзынмааннар.
Хөмүр-даш өртээниң чиигээни ону садып сайгарарында четпестерни сойгалаан деп болур. Кызыл хоорайга болгаш кожууннарга хөмүр-даш складтарын бүгү дериг-херексели-биле дерип тургузар, доктааткан өртектер-биле чонга хөмүр-дашты садарының айтырыын эрге-чагырганың аңгы-аңгы деңнелдеринде каш чыл улаштыр чугаалажып келчик. Ол айтырыг, дүктүг чүве болза, тазары берген деп чугаалап болур боор.
Одаар чүүл азы хөмүр-даш складтарын тургузуп каарга-ла, элээн үе эртерге-ле хагдынгылап кааны чажыт эвес-ле болгай. Ооң чамдык чылдагааннары: хереглекчилерниң чагыгларын дүрген күүседип шыдавазы, ийи-үш катап чүдүрүп, дүжүрүп каапкан хөмүр-даштың шынары хоюг “элезин” апаары. Ынчангаш Каа-Хем хөмүр-даш уургайының бодундан азы Кызылдың Спутник микрорайонда, Каа-Хем суурда “сайгарлыкчылардан”, аар өртек-биле-даа болза, дүрген садып алганы дээре деп чамдык кижилер санап турар.
Хөмүр-дашты чайын баш бурунгаар садып курлавырлап алыр чаңчыл тус черниң чурттакчы чонунуң хөй кезиинде чогу билдингир-ле болгай. Ынчангаш одаар чүүл складтары чайын ажыл чок артып каап, карылгага таваржып, чайгаар-ла сандарап турганнар. Кызылдың одаар чүүл склады чеже катап ынчаар хагдынып, эрге-чагырга органнарының айтыышкыны-биле база катап ажыттынып турду.
Каа-Хем уургайындан хөмүр-дашты сөөртүп эккеп алырынга, шыгжаарынга дээш өске-даа чарыгдалдарынга одаар чүүл складтарының карылгаларын дуглаар шиитпир хүлээп алдынганын Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Александр Брокерт дыңнаткан. Республиканың кызыы бюджединден ол база чарыгдалдар-дыр. Бо шиитпирниң алыс түңнели кандыг болуру хөмүр-даш рыногу көргүзе бээри чугаажок.
Одаар чүүл складтарын тургузар күзелдиг сайгарлыкчыларның конкурзун чорударын республиканың Экономика яамызы чарлаан. Деңзи дээш складтарның өске-даа дериг-херекселиниң өртээниң чартыын дуглап бээрин конкурсту эрткен сайгарлыкчыларга яамы аазап турар.
Одаар чүүлдү сөөртүп садып турар сайгарлыкчылар хөмүр-дашты садып алырынга 1 миллион рубль чедир чээлини 2 чыл хуусаага бээринге деткимчени көргүзерин Сайгарлыкчы чорукту деткиир фонд чарлаан.
Одаар чүүлдү садып сайгарар рынокту өйлээр, ооң киржикчилеринге күрүнеден деткимчени көргүзер талазы-биле хемчеглерни республиканың чазаа ап эгелей бергенин бо медээлер херечилеп турар-дыр.
Одаар чүүлдү садып сайгарарының рыногун республикага аайлап-даа алыр болза, хөмүр-даш рыногунда тергиидекчи “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел өртектер политиказынга бодун канчаар алдынары дүвүренчиг.
Хөмүр-даш рыногунда Тывада тергиидекчи бүдүрүлгеден хамаарышпас болуру-биле республиканың бодунуң хөмүр-даш бүдүрүлгезин тургузарының дугайында бодалдарны республиканың удуртулгазы мурнуку чылдарда илередип турган. Ак-Талда хөмүр-даш тывыжынга уургайны ажыдып болурунуң дугайында чугаа-даа дыңналган.
Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Хөмүр-даш институдунуң эртем ажылдакчызы М.В. Писаренконуң “Горная промышленность” сеткүүлге 2012 чылда үнген материалы-биле алырга, Тываның девискээринде геологтарның шинчилеп тыпканы 11 хөмүр-даш тывыштары бар. Онгажа, Ак-Тал, Арыг-Үзүү, Чаңгыс-Хадың, Сесерлиг хөмүр-даш тывыштары дээш оон-даа өске. Оларның аразындан Ак-Талдың Өдегелдейде база Онгажада хөмүр-даш тывыштары элээн ханы шинчилеттинген.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
#Экономика #Хөмүр_дашрыногу #Тывадаг_рудакомпаниязы #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva