Бо чазын Ниити-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбырынга Таңды кожууннуң Дүрген сумузунда өскүс уругларга бажыңнарны бок кырында тутканынга хамаарыштыр хомудал кирген. Бо хүнде кожууннуң чагыргазы тускай аар техника-биле бок аштаар ажылды уламчылап турар.
Хомудал кирген дораан, Улусчу фронтунуң кежигүннери ында айыттынган четпестерни сайгарып көөрү-биле сумуга чедип, овааланы берген бокту аштап-арыглап, үндүр сөөртүр дугайында айтырыгны кожуун чагыргазының мурнунга көдүрген.
Таңды кожууннуң чагырга чериниң даргазы Алик Монгуштуң чугаазы-биле алырга, сөөлгү чылдарда Дүрген сумузунуң чурттакчылары бок төгеринге көрдүнмээн черге бок-сагын төп келгениниң түңнелинде, амыдырал артынчыларындан оваа тыптып келген.
– Бо хүнде кожууннуң чагыргазы чуртталга-коммунал ажыл-агый организацияларын тускай техника-биле хандырар программаның акшаландырыышкыны-биле (4 сая 900 рубль) тракторну саткан, бок аштаар ажыл уламчылап турар.
Хайгаарал албан черлери чүге бо черге бажыңнарны тутканыл деп айтырыг салыр. Успенка, Кочетов, Кызыл-Арыг, Владимировка сумуларында арыг черлер бар. Ынчалза-даа Дүрген сумузунда ук суурларга бодаарга, чуртталга шөлүнүң өртек-үнези улуг. Өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уруглар боттары кожуун төвүнүң чоогунга бажыңнар тударын дилеп кээп турган. Чүге дизе мында ажыл-агый тып алыр аргалар бар. Эвээш чурттакчылыг сумуларга бодаарга, мында албан черлери болгаш бүдүрүлгелер хөй.
Кожууннуң төвү Бай-Хаакка тудуг чорудар дээрге, суг талазы-биле айтырыг нарыыдай бээр. Чүге дизе ында черниң суглуг каъды ханы. 120 метрден 280 метрге чедир. Дүрген сумузунда өскүстерге оран-сава тудуп турар участоктарда ооң ханызы 25-30 метр. Техниктиг даалга езугаар чылыдылга системаларын тургускан. Суугуну одаарга, насос сугну хоорзалар дамчыштыр батареяларже чылыгны чорудар. Насос чырык дузазы-биле ажылдаар. Техниктиг негелделер езугаар бажыңнарже чырыкты кожар дээш 11 сая ажыг рубльди чарыгдаар.
Бок төгеринге көрдүнмээн черде овааланы берген бок чаны девискээрде 44 бажыңның шуптузу эвес, а он ажыг бажың бар. Ол бажыңнарның хериминиң иштинде болгаш чаа кудумчуларда бок артынчыларын долузу-биле үндүр сөөртүп, аштап-арыглаар бис – деп, Алик Монгуш байдалды таныштырган.
Ниитизи-биле, Таңды кожуунда өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уругларга көрдүнген 54 бажыңны (Дүргенде – 44, Балгазында – 10) тудуп турар. Ээлчегде турар уругларның саны – 274. Тудуг ажылдарын үш аңгы тудуг организациязы чорудуп турар. Бо хүнде бажыңнар тудуу 90 хуу кылдынган. Керээлиг организация бажыңнарны тудуп, чырыын кожар. Чагыкчы 100 хуу белен бажыңны садып алыр.
Кур-Чер сумузундан тудуг бригадазы өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уругларга көрдүнген 26 бажыңны тудуп дооскан.
– Тудуг ажылдары февраль айда эгелээн. Бажыңнарның иштики-даштыкы ажылдары доозулган. Амгы үеде бажыңнарны херимнээр ажылдар адакталып тур. Серилерни туткан, удавас арыгланыр черни тудар бис. Бистен өске бригадалар соңгаларны, эжиктерни салган, бажыңның чылыдылга системазын тургускан. Бо бажыңнарның ханаларын сэндвич-панельдерден эптей салыптар болду. Серилерни вагонка-биле шыпкан. Неделя хире болгаш, доозуптар бис – деп, тудугжу Сылдыс Монгуш чугаалады.
Удавас кудумчу кудуктарын тургузар, чырыкты кожар. Чоорту чуртталга микрорайонунуң чанынга уругларга ойнаар шөлчүгешти тургузары планнаттынганын Таңды кожууннуң чагырга даргазы дыңнаткан.
Кудумчунуң өске талазында чедир туттунмаан бажыңнарга хамаарыштыр Тываның “Күртудугчагыг” күрүнениң казна албан чери дагдыныкчы организация-биле керээни күш чок болдурары-биле документилерни белеткеп турар. Ук организация керээниң хуусаазын узамдыктырган. Алик Монгуш республиканың Тудуг яамызынче отчеттарны доктаамал чорудуп турарын чугаалаан.
Таңды кожууннуң чагырга даргазы Дүрген сумузунда тургускан кудумчу кудуун көргүскен. 25 метр ханыдан сугну сордурар чаа система-биле тургускан эптиг кудук электри дузазы-биле ажылдап турар. Шак мындыг кудуктарны өскүс уругларга бажың тудуп турар кудумчуларга тургузар.
Улусчу фронтунуң регионда салбырының күүсекчи комитединиң удуртукчузу Саима Далчинниң бокту кажан төндүр аштап-арыглап, үндүр сөөртүрүл деп айтырыынга Таңды кожууннуң чагырга даргазы август 1-ге чедир деп харыылаан. Чогум-на ынчан Улусчу фронтунуң кежигүннери база катап хыналдалыг үнүүшкүннүг келир.
Ниити-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбыры республикада өскүс уругларга тудуп турар бажыңнарның шынарының дугайында “төгерик столду” март айда эрттирген. Аңаа ол айтырыгны база катап сайгарып чугаалашкан чылдагааны – Дүрген сумузунда өскүс уругларга бажыңнарны сэндвич-панельдерден эптеп тудуп эгелээни.
Сэндвич-панельдерден эптеп тудар бажыңнарның шынары Тываның агаа-бойдузунга тааржыр деп түңнелди чагыг-биле кылып чоруткан экспертиза бадыткаан деп “Күртудугчагыг” албан чериниң удуртукчузунуң оралакчызы Экер Биче-оол ынчан дыңнаткан.
Тыва Республиканың прокурорунуң төлээзи Шуру Кочага ол экспертизаның үндүрген бадыткалынга чигзингенин илередип, өскүс уругларга бажыңнар тударынга ажыглап турар тудуг материалдарының шынарын хамаарылга чок экспертиза хынаан турарын республиканың прокуратуразы планнаанын дыңнаткан турган.
Өскүстер чаа бажыңнарынче көжүп, баштайгы кыжын эртип турда, чүгле ынчан үстүнде чигзиниглерниң бадыткаттынар-бадыткаттынмазы билдинер.
Бажыңнарның төлевилел-дөзевилел документациязын республиканың соок агаар-бойдузун база электри чырыын барымдаалап ажылдап кылганынга идегээр апаар.
Шеңне ХОВАЛЫГ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
#Өскүстергебажыңнар #ОНФ #Таңдыкожуун #Бай_хаак #Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #TMG #TMGNEWS #Tuvanews