Бүгү-Россияның караа көрбестер ниитилелиниң Тывага тургустунуп эгелээн төөгүзүнүң арыннары

Бистиң республикавыска 1958 чылда караа көрбес улустуң бир дугаар тургузуп турары организациязы тургустунган, ол Бүгү-Россияның караа көрбестер ниитилелиниң (БРКЧН) Красноярск крайда­ организациязынга хамааржып турган. Он кижиден тургустунган бичежек артель организастаттынган, олар саазын пакеттер хырбалап база ажыл-агыйга ажыглаар сеткалар аргып турганнар.

Ооң соонда 1960 чылда БРКЧН-ниң Төп эргелелиниң Тыва областың караа көрбестер ниитилелин тургузар дуга­йында Доктаалы үнүп келген.

БРКЧН-ниң Төп эргелелиниң Пре­зидиумунуң хуралының 1960 чылдың февраль 26-дан № 5 Протоколундан ушта бижилге:

«Дыңнааны: Тыва автономнуг областың БРКЧН тургузарының дугайында /Илет. Эш Прокофьев./

доктаатканы: Тыва автономнуг областың девискээринде чурттап турар БРКЧН кежигүннеринге дуза чедирерин экижидер сорулга-биле, БРКЧН Төп удуртулга Президиумунуң доктаадып турары:

1. Бүгү-Россияның караа көрбестер ниитилелиниң Уставының 30-ги чүүлү-биле дүүштүр, Тыва автономнуг областың девискээринге Бүгү-Россияның караа көрбестер ниитилелиниң Тыва автономнуг областа организациязын тургузар.
2. БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар черинге баштаар черниң *(саң-хөө акшаларын) бээр.
3. Тыва автономнуг область организациязының эштер Серен С.П. /Даргазы/, Жданов А.А., Десяткин А.В., Зверев С.М. болгаш Серенда Р.Ч. составтыг оргбюрозун бадыткаар.
4. 1960 чылдың апрель 1-ден БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң штадын үш кижи санныг кылдыр /Баштаар черниң даргазы, секретарь болгаш баштаар черниң бухгалтери/ док­таадыр.

РСФСР-ниң Саң-хөө яамызының штаттыг эргелелинден БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баш­таар чериниң штадын бадыткаарын дилээр.

5. Төп удуртулга кежигүнү эш А.Н. Романчукка Тыва автономнуг область организациязының оргбюрозунга ооң ажылын организас­таарынга боттуг дузадан чедирерин болгаш БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң сметазын БРКЧН-ниң Төп удуртулгазынче киирерин дагзыр».

Тываның Караа четпестер ниитиле­линиң тургустунуп келгениниң төөгүзү Сергей Полушпаевич Серенниң ады-биле холбашкан. Аныяк болгаш тудунгур-кавынгыр Сергей Серенни, партийжи удуртулганың даалгазын езугаар, карааның аайы-биле бертик-бежел кижилер-биле ажылды организастаары-биле чоруткан турган, ону БРКЧН-ниң Төп удуртулгазы дарга кылдыр томуйлаан. Сергей Полушпаевич БРКЧН-ниң Тыва автономнуг область организациязының үндезилекчизи болгаш ооң баштаар чериниң бирги даргазы кылдыр төөгүде артып калган.  Организастыг комитеттиң кежигүннери  ол үениң энтузиастары – Сергей Серен, Анатолий Десяткин, Алексей Жданов болгаш өскелер-даа турган, олар хуралдар эрттирип, Тывага Караа көрбестер ниитилелин тургузарының херегин тайылбырлап турганнар.

Сергей Полушпаевич Серенниң удур­тулгазының адаанга 1961 чылда бирги область конференциязы болган, аңаа БРКЧН-ниң Уставын езугаар Тыва автономнуг область организациязының даргазының соңгулдазы болган. Ол конференцияга область организациязының даргазынга Ада-Чурттуң Улуг дайыны­ның киржикчизи, карааның талазы-биле инвалид Анатолий Васильевич Десяткин соңгутан.

Сергей Полушпаевич Серен

1960-1961 чылдарда – БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң бирги даргазы.

Совет школаның, ынчангы Кызыл хоорайның № 1 ортумак школазын ынчаар адап турган, сес клазын доос­кан соонда, 17 харлыг тургаш ол Тожу кожком партияның суртаал килдизиниң эргелекчизи апарган. Ооң соонда – Тыва Арат Республиканың ревсомол ТК-ниң секретары. А дөртен чылдарның төнчүзүнде Тыва автономнуг областың комсомолун баштай берген. 1952 чылда обкомнуң бирги секретары Салчак Тока боду Сергей Полушпа­евичини, районнуң бүгү удуртулгазын репрессияга таварыштырган, коргунчуу-биле билдингир «Сүт-Хөл херээниң» соон­да, Сүт-Хөл райком партияның бирги секретарынче чоруткан. Ындыг берге үеде ол бодун шыырак эртем-билиглиг болгаш салым-чаяанныг удуртукчу кылдыр көргүскен. Үш чыл соон­да, Серенни Кызылче шилчидипкен, ол хооркүском даргазының оралакчызы апарган. Аныяк болгаш тудунгур-кавынгыр Сергей Серен, партийжи удуртулганың даалгазы-биле караа көрбестер-биле ажыл организас­таарынче чоруткан, ону  БРКЧН-ниң Төп удуртулгазы БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң даргазы кылдыр томуйлаан. Сергей Полушпаевичини үндезилекчизи болгаш ооң баштаар чериниң даргазы кылдыр томуйлаан. Чуртталгазының сөөлгү чылдарында, 1960-1961 чылдарда, областың караа көрбестер ниитилелин тургузар сорулга-биле, Тываның ра­йоннарын кезип чоруп турган. Сергей Полушпаевич Серен бодунуң хөй-ниитижи болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эң-не бедиинге тургаш, 37 харлыында бо чуртталгадан чорупкан.

Десяткин Анатолий Васильевич

(23.04.1924 ч. – 11.11.2002 ч.)

Ол Тывада БРКЧН-ниң республика салбырының 1961 чылдан 1988 чылга чедир даргазы бооп чораан.

1924 чылдың апрель 23-те төрүт­түнген. 1942 чылда Кызыл Шеригниң одуруунче 18 харлаптарга кыйгырткан болгаш 1947 чылга чедир шериг албанынга бараан бооп турган. Анатолий Васильевич дайынның бүгү оруун эрткен, Берлинге четкен, а ол ышкаш Праганы фашистерден хостаан.

 Бодунуң ажыл-чорудулгазын ол Свердловск хоорайга электрик-монтажник бооп эгелээн. 1959 чылда Кызыл хоорайже көжүп келген болгаш 1961 чылга чедир анаа ажылчын бооп ажылдап тургаш, кадыының аайы-биле аайы-биле пенсияже үнгени-биле холбаштыр ажылындан хостаткан.  Ол-ла чылын ол Бүгү-Россияның караа көрбестер ниитилелиниң Тывада баш­таар чериниң даргазы кылдыр соңгуткан, а 1972 чылда БРКЧН-ниң Кызылда өөредилге-бүдүрүлге чериниң директору апарган. 1966 чылдан эгелеп ол СЭКП кежигүнү, Ада-Чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, «Дайынчы ачы-хавыяалары дээш», «Берлинни эжелеп алганы дээш», «Праганы хостааны дээш», «В.И.Ленинниң төрүттүнген хүнүнден эгелеп 100 чыл болганынга тураскааткан шалыпкын күш-ажылы дээш» деп Чазак шаңналдары-биле болгаш БРКЧН-ниң Төп Баштаар чериниң өске-даа хөй-хөй Хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан. 

Анатолий Васильевич Тыва Респуб­ликага караа көрбестер ниитилелиниң сайзыралынга, караа көрбес кижилерни ажылга тургузарынга болгаш оларның кадыкшылын, ажылдаар шинээн катап эгидеринге бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген. Ооң деткимчези, киржилгези-биле республикада карааның көөрү багай кижилер ажылдап турар чаңгыс борбак бүдүрүлге чери БРКЧН-ниң ӨБЧ (өөредилге-бүдүрүлге чери) ажыттынган болгаш улаштыр чаартынып, хөгжээн. Ооң удуртуп турган үезинде БРКЧН-ниң Кызылда ӨБЧ-ге Новосибирск областың караа көрбестер школазының салбыры кылдыр Өөредилге-консультативтиг пункт ажыттынган. Аңаа бүдүрүлге чериниң ажылдакчылары өөренип турган болгаш караа көрбес улустуң тускай коррекция школазының ниити өөредилге программазын ёзугаар ортумак эртемни чедип ап турган.

Чочагар Монгуш белеткээн.