ОВААЛЫГ ХЕМЧИГЕШТИҢ ОГЛУ
Бо чылын апрель 25-те Тыва күрүнениң тургузукчузу, эргиде Даа кожууннуң баштыңы гун-ноян Моңгуш Буян-Бадыргының мугур 130 харлаан төрүттүнген хүнү. Тываның төөгүзүнде ооң арттырган ачы-хавыяазын чон болгаш Чазак амгы үеде бедик үнелеп эгелээни өөрүнчүг. Совет үеде чоок дөргүл-төрели ооң-биле төрел бис дээринден безин сестир, коргар чорааннар. Тыва күрүнениң тургузукчузу Моңгуш Буян-Бадыргы Аяңгаты сумузунга Хайдып Үгер-Дааның чылгычызы Моңгуш Номчуланың ѳг-бүлезинге тѳрүттүнген. Номчуланың чазаг-күзээ болур Оваалыг хемчигештиң аксында хавак кыры ѳдекке эрги сан-биле Улу чылда, частың ортан айның 15 чаазында, чаа сан-биле 1892 чылдың апрель 25-те төрүттүнген деп улус айтып, чогаалчылар, эртемденнер бижип, архив материалдары бадыткап турар.
Даа кожууннуң чагырыкчызы Хайдып Үгер-Даа тѳл чок болганындан, Улуг Аяңгатыга чурттап чораан хан тѳрели чылгычы Номчуланың оглун азырап алган. Шаандан тура тываларның чаңчылында ажы-тѳл чок болган ѳг-бүле боттарының чоок тѳрелдериниң уруун азы оглун азырап алыр турган.
Хайдып Үгер-Даа чок болган соонда, ооң акызы Чамзы камбы аныяк ноянның эң чоок сүмелекчизи, дузалакчызы апарган. Ак хаан Николай II-же бижээни, Тываны Россия империязының хайгааралынга алырының дугайында дилегни 1913 чылдың сентябрь 28-те Буян-Бадыргы ноян Чамзы камбының дорт дузазы-биле Даа кожууннуң мурнундан бижээш, атты салган.
Моңгуш Буян-Бадыргы 1921 чылга чедир Даа кожууннуң нояны албан-дужаалын күүседип чораан. 1913 чылдан эгелеп ол бодунуң эртем-билии, угааны, чурт баштап билир тура-соруу-биле ѳске нояннардан ылгалып, тѳре херээн шиитпирлээр айтырыгларга улуг, дээштиг, салдарлыг дээди дүжүмет апарган. Совет Россияның тѳлээзи Иннокентий Сафьянов Чадаанага 1921 чылдың июнь 25-те анаа эвес келгеш, Тывага аңгы күрүне тургузар айтырыгны Буян-Бадыргы-биле баштайгы чугааны кылган болгай. Ол ужуражылганың түңнелинде Тывага бот-догуннаан хамаарышпас күрүне тургузар деп айтырыгны, Тываның тос кожууннарының база орус чоннуң улуг Хуралын (шуулганын) чыырының дугайында айтырыгны шиитпирлээннер. Даа, Бээзи кожууннарның улуг дүжүметтери, Совет Россияның тѳлээлери, Тывада чурттап чоруур орус, кѳрей чоннарның, кызыл партизаннарның, Моолдуң, Коминтерниң тѳлээлери ол ужуражылгага киришкеннер.
📢ТӨРЕ ХЕРЭЭН БИЛИР БООРГА, СОҢГААН
Тѳѳгүлүг Тургузукчу Улуг Хурал Таңдының Суг-Бажынга 1921 чылдың 13-16 хүннеринде болган. Ол дугайында бижээн чүүлдер хѳй. Хуралды Моңгуш Буян-Бадыргы ноян даргалап эрттирген. Совет Россияның Иннокентий Сафьяновтуң удуртканы хѳй санныг делегациязы база Моолдуң тѳлээзи Шагдыржап, Тывада чурттап чоруур кѳрей чоннуң тѳлээзи доктор Цой, Коммунистиг Интернационалдың тѳлээлекчилери киржип, санал-оналын берип турган. Кол шиитпирлээн айтырыглар: Таңды-Тыва Улус Республика тургустунган, Үндезин Хоойлу бадылаттынган, республиканың найысылалы Хем-Белдиринге турар деп шиитпирлер болган, чаа тургустунган күрүнениң чазааның кежигүннери соңгуттунган. Баштайгы Чазак Даргазынга, шуулганга киришпээн-даа бол, амбын-ноян Оюн Содунам-Балчыр соңгуткан.
Ону мынчаар тайылбырлап болур. Буян-Бадыргы тѳре херээн билир болгаш, тыва чаңчыл-биле улуг кижини улуг деп хүндүлеп кѳргеш, амбын-ноян Содунам-Балчыр бүгү Тываның дээди дүжүмеди деп санадып турар боорга, ону дарга кылдыр сүмелээн чадавас. Ынчалза-даа Содунам-Балчыр бо хүлээлгеден хостаңар деп бижик чорударга, Чазактың Даргазынга Моңгуш Буян-Бадыргыны И. Сафьяновтуң саналы-биле соңгаан. Оон эгелээш Буян-Бадыргы Даа кожууннуң нояны дүжүлгеден дүшкеш, бүгү Тываның Чазааның Баштыңы апарган. Ол 1929 чылга чедир янзы-бүрү яамыларның удуртукчу сайыды кылдыр ажылдап чораан. Тываның Араттың Революсчу намының чиңгине секретары база чораан. Буян-Бадыргы база ооң талалакчылары болур эртем-билиглиг, колдуунда дүжүмет, лама чораан даргалар, тыва чоннуң үндезин культуразын, чаңчылдарын арттырып алырын күзеп, амгы сайзыралче чоорту эволюсчу байдал-биле киирип алыр дээш, ажылдап чорааннар.
Москвага ѳѳренгеш келген Салчак Тока баштаан сталинчилер революстуг чаартылгаларже кѳшкүн чонну дүргени-биле социализмче киирер дээш, совет күрүнениң база Коминтерниң удуртулгазы дорт киржилгези-биле чурт баштап эгелээннер. ССРЭ-ге, оон Тывага аңгы демисели күштелип, «чоннуң дайзыннары» тыптып эгелээн. Коммунистиг Интернационалдың айтыышкыны-ла боор, 1929 чылда партияның (ТАРН) VIII дугаар съездизиниң мурнунда Моңгуш Буян-Бадыргы болгаш ооң-биле кады ажылдап чораан феодал уктуг кезек даргалар эрге-дужаалындан хостатканнар. Буян-Бадыргы чурту Куу-Дагже чанып келгеш, бодунуң аалынга ажыл-агыйын кылып эгелээн. Чоннуң аңаа бүзүрели читпээн, чаңчыл ёзугаар эрги хевээр хүндүлеп, сүмележип турган, мырыңай ооң аалын «улустуң чазаа» деп адай бергеннер.
📢БАЖЫН САЛГАН ЧЕРИ БИЛДИНМЕС
Салчак Токаның эмин эрттир революсчу удуртулгазынга таарзынмаан кезек улустуң киржилгези-биле 1925 чылда Хемчикке ок-боолуг үймээн эгелээн. Ол болза кѳшкүн тыва амыдыралче, хууда ажыл-херекче, шаандан бээр сагып келген чаңчылдарже, ѳг-бүле херээнче чаа чазактың база намның үш-үдүрүм киржилгезинге таарышпаан чепсектиг удурланыышкын болган. Аңаа Буян-Бадыргының киришкен, киришпээни билдинмес. Ынчалза-даа Тока баштаан чазак ноян чораан кижиге каразып турган.
1929 чылдың апрель 30-де Куу-Дагга ѳѳнге анаа олурган Буян-Бадыргыны алды аъттыг боо-моңгулуг кижи «Хем-Белдиринге хуралче чалаткан силер, сайыт» – деп мегелеп тургаш, аппарганнар. Кызылдың кара-бажыңынга үш чыл чыгыы олурган. 1932 чылдың март 22-де болган Тываның революстуг намының политбюрозунуң шиитпири: “Хемчиктиң кара-сарыг, «барыын үзелдиг» феодалдары Буян-Бадыргыны, Дондукту, Шагдырны, Бойдуну Хемчиктиң үймээннеринге чажыт киржилгези дээш, арат Чазакка удур чоруу дээш, иштики политиктиг камгалал чериниң оларны боолаар дээн доктаалын бадыткап бадылаар”. 1932 чылдың март 23-те ол улусту боолап шаажылаан.
Кызыл хоорайны долгандыр турар девискээриниң кайызынга ол каржы болуушкун болганының дугайында медээ чок, херечи-даа чок. Архивтерден база чүү-даа тывылбаан. Хоойлу ёзугаар кеземче херээ база чок. Оларның мага-бодун кайда хѳмгени билдинмес. Бир шагда тыптып кээри чадавас.
Аяңгаты сумузунга тѳрүттүнген, Тыва күрүнениң тургузукчузу база Чазааның Баштыңы чораан Моңгуш Буян-Бадыргының амы-тыны мынчаар кударанчыг кылдыр үзүлген. Бажын салган чери билдинмес-даа болза, иеден тѳрүттүнген чери бар. Ынчангаш Барыын-Хемчик кожууннуң Аяңгаты сумузунуң девискээринге улуг чурт баштап чораан ѳгбезинге тураскаал кылыр деп салгалдары, дѳргүл-тѳрелдери күзеп, боттандырып эгелээннер. Сумунуң эрге-чагыргазы база чону ол дугайын деткип, чогуур дузаны чедирип турар. Оваалыгның улуг Оваазының чанынга орук кыдыы черге демдек тураскаалды төрелдери демнежип тургаш, тургузуп салган. Суурда клубтуң ханазынга мемориалдыг бижикти кылгаш, аскан.
📢ТУРАСКААЛДЫ КЫЛЫП ЭГЕЛЕЙ БЕРГЕН
2021 чылдың апрель 25-те ноянның 129 харлаанын демдеглеп тура, Аяңгаты суурнуң чон чыыжынга эргиде Культура кудумчузун Моңгуш Буян-Бадыргы кудумчузу деп эде адаар деп база ооң улуг тураскаалын ол кудумчунуң бажынга Сарыг-Бел баарынга тургузар деп шиитпирлээн. Суурнуң алдар-аттыг улузунуң аллеязын база аңаа тургузар болганнар. Тураскаалды Тываның алдарлыг скульптору Александр Ойдуп кылып эгелей берген. Аяңгаты суурга ноянга тураскаалды байырлыг ёзу-биле бо чылдың апрель 25-те тургузар деп шиитпирлээн. Апрельдиң 30-де байырлыг ажыдыышкынын, ооң-биле кады хүреш маргылдаазын, аът чарыжын, чадаг чарышты, марафон концертти эрттирерин планнап турар. Тыва Чазакка Моңгуш Буян-Бадыргы-биле кады ажылдап чораан улусту база ноянның дугайында республика чергелиг эртем-шинчилел конференциязын школачылар аразынга онлайн хевирге эрттирер. Бо талазы-биле акшаландырыышкынны ноянның салгалдары, төрелдери база чурттакчы чон чыып чоргузуп турар. Скульптура база пьедестал өртектери элээн улуг болганы-биле ам-даа дуза негеттинип турар. Байырлыг ёзулалдар эрттирер оргкомитетти тургускан. Ону Аяңгаты суму чагырыкчызы Аяс Намзырай баштап турар. Барыын-Хемчик кожууннуң удуртулгазы, Дээди Хурал депутады А.Т. Конгар үлүг-хуузун база киирип турарлар.
Михаил ЧЫРГАЛ.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны Национал музейниң архивинден алган.