Дорт дамчыдылга
Россияның Пенсия фондузунуң Тыва Республика талазы-биле салбырының специалистери «Шын» солуннуң журналистериниӊ киржилгези-биле дорт дамчыдылгага чаа төлевирлер дугайында чоннуң айтырыгларынга харыылаан. Ол дээрге келир үениң аваларынга, ажы-төлдүг өг-бүлелерге чаӊгыс удааныӊ 10 муӊ рубли, 8-16 харлыг уруг-дарыын чааскаан азырап-өстүрүп чоруур аваларга азы ачаларга чаа төлевирлер дугайында айтырыгларга Россияда Пенсия фондузунуң ТР талазы-биле салбырының эргелекчизиниң оралакчызы Урана Каваакаевна Монгуш харыылаан. (Айтырыг салыкчылары боттарын таныштырбааннар).
– Билдириишкинниң шиитпирин 10 ажыл хүнү дургузунда үндүрүптер болза, чүге 30 хонук чедир узай бээрил?
– Киирген билдириишкинде бодунуң дугайында медээлерниң шуптузун хынаар. Орулгаларын, өнчү-хөреңгизин, медээлерниң шын-мегезин. Машина техниканы ИХЯ-ның баазазындан, Росреестрден шимчевес өнчүнү, бот ие болза ХБАБ-тан, кайы-бирээзи чок апарган болза Пенсия фондузундан, уругнуң хоойлу езугаар төлээлекчизи болза өске (төрээн) ада-иези алимент төлеп турарын, судтуң шиитпири бар-чогун, кажан, кайы судка дээш оон-даа өске чүүлдерни тодарадыры-биле чогуур черлерже айтырыг-чагааларны (запрос) чорудар. Ол айтырыгларның харыызы чеже-даа 5 ажыл хонуунда болу бээр деп каан болза, узай бээр таварылгалар бар. Ынчап кээрге, колдуунда 30 ажыл хүнү болур. Бир эвес билдириишкинде медээлерни шын эвес, азы тода айытпаан болза, ону тодарадыры нарыыдап, үези узап каар. Оон аңгыда өг-бүлелер эвээш-ле дизе 3-4 кежигүннүг болур. Ол айтырыг-чагааларны кижи бүрүзүнге хамаарыштыр чортур. Шору назы чеде берген уруглар түр үеде ажылдап турган бе дээш, үндүрүг органнарынче база айтырыг-чагааны киирер. Шупту медээлерни тодараткаш, чүгле ынчан төлээр-төлевезиниӊ шиитпирин үндүрер.
– Баштайгы түӊнелдер илереп келген боор аа?
– Бо хүннерде июль 1-2-ниң билдириишкиннериниң шиитпирин үндүрүпкен бис. Баштайгы билдириишкиннерден көөрге, орулгазы чедер өг-бүлелер безин киирген болуп турар. Канчап билир дээн бодалы ирги бе, ийи, үш катап киирип турарлар база бар. Дөмей-ле шупту медээлер илереттинип келир. Ада-иези иелээ бар өг-бүлелерниӊ кол даяныр документизи алимент төлээриниң дугайында шиитпир. Хамааты кижиниң чүгле билдириишкини биске чедип кээр болгай, ынчангаш оон-на шупту медээлерни шын, тода билип алыр болза дыка эки.
Чижеглей 3 муң билдириишкин деп билип алыр болза, хыналда соонда, оларның чүгле 800 хирези төлевирни ап болур болган. Артканнары чедимчелиг өг-бүлелерге хамааржыр.
– Бүдүн өскүс уругларга кандыг хамаарылгалыгыл?
– Бүдүн өскүс уругларныӊ азырадыкчызын чидиргени дээш айда алыр пенсиязы 12 муӊдан эвээш эвес болур деп билир бис. Ынчангаш орулгазы чедер. Пособие алыр эргези чок. Бир эвес опекуну болза ол өг-бүлениӊ орулгазын база көөр апаар.
– Ачавысты чидирген дээш пенсия ап турар бис, ындыг уругга хамааржыр бе?
– Адазы чок апарган, авазы бар, чартык өскүс дээш ап турар пенсияӊар хемчээлин билир болгай силер. Авазы ажылдап турар болза, шалыӊы кажыл. Айда орулга оон көстүп келир-дир. Долу медээлер чокта төлевирни ап болур, болбазын чугаалап шыдавас мен. Билдириишкинни киирип болур силер.
– Оглум ачазы-биле он чыл бурунгаар чурттавайн барган бис. Оглум чогум ачазыныӊ адында. Алиментиже берип турган мен, ам төлевейн турар.
– Ажырбас, төлеп-төлевейн турарын барымдаалавас. Кол-ла чүве алимент дугайында судтуӊ шиитпири. Билдириишкин киирип болур силер.
– Инвалид уруглуг ие, ажылдап турар, шалыӊы 35-40 муӊ, бажыӊы бар, төлевирни алыр бе?
– Инвалид уруу пенсия ап турар чадавас. Ынчап кээрге авазыныӊ шалыӊы, уруунуӊ пенсиязын кадыпкаш, өг-бүлениӊ кежигүннеринге үлептер. Оон 11494 рубльден хөй бе, эвээш бе, оон хамааржыр.
– Уруумнуӊ ачазы-биле чарлы берген бис, мен бодум инвалид мен, төлевирни ап болур бис бе?
– Алимент төлээр деп судтуӊ шиитпири бар бе, база-ла орулгазындан, өнчү-хөреӊгизинден көөр.
– Ийи оолдуг мен, ачазы чок апарган дээш чартык өскүс пенсия ап турар бис. Бодум ажылдавайн турар мен, ону орулга кылдыр санаар бе?
– Пенсияны боттарыӊарга база ап турар силер бе?
– Ийе.
– Ынчаарга ап турар пенсияныӊ хемчээлинден хамааржыр-дыр. Бир кижиге онааштыр 11494 рубльден көвүдевес болур ужурлуг.
– Пособиени росбанкыже шилчидип болур бе?
– Кайы-даа банкыны айтып болур. Чүгле албан «МИР» картазы болур ужурлуг.
– Алиментиже бербээн мен, ачазы бодунуӊ күзели-биле бичиилеп дузалажып турар болза кандыгыл?
– Алимент төлээриниӊ дугайында судтуӊ шиитпири чокта хоржок.
– Билдириишкинни июль 1-де киирген мен. Август 3-те төлевес деп харыы келген. Долгааш айтырарымга, катап киириптиӊер дээн. Ам август айда катап киириптеримге, кажандан эгелеп төлеп эгелээрил?
– Август айдан эгелеп төлээр, чүге дээрге бир дугаар билдириишкиниӊер чедир долдуртунмааны чадавас. Чедир долдурбас болза база ойталап болур. Чүге дээрге шын эвес, азы тода эвес медээлер-биле долу тодарадылганы, хыналданы кылыры болдунмайн барып болур. Кичээнгейлиг долдурары кол.
– Менде чүгле 600 рубль ажып турар болган, чүге төлевирни ойталааныл?
– Мында чурттаарынга көрдүнген кудуку деӊнелден 600 рубль ашканы дээш. 1-даа рубль, 50-даа көпеек ажа бээрге, чөпшээревес.
– Август айда билдириишкин киирген мен. Кажан ап эгелээр бис?
– Төлевирни ап болур шиитпир үндүргенде, августа киирген болза, сентябрьда ап эгелээр. Август айның сентябрьда, сентябрьның акшазын октябрь айда алыр.
– 2020 чылдыӊ июньга чедир хуу сайгарлыкчы турган мен. Оон 3 ай ишти ажыл чоктарга турдум. Бо июнь айда билдириишкин киирген мен. Уругларымны чааскаан азырап чоруур мен. Эрткен чылын сентябрьда, бир ай ажылдаан мен. Ажыл берикчизи акшаны холумга берген.
Орулгамны шынзыдыптар хире барымдаалар чок. Канчаар мен?
– Билдириишкинни киирген болзуӊарза, шуптузун хынапкаш, харыылаптар. Шуут кандыг-даа орулга чок чурттап турар өг-бүлелерге база 8-16 харныӊ пособиезин тывыспас. Чүге ажылдавайн турган, кандыг чылдагаан-биле дээш, шуптузун тодарадыр. Чаӊгыс-даа ажылдавайн, орулга чок турган болза хоржок. Азы бичии уруун азырап олурган бе, инвалид кижи ажаап турган бе дээш, шуптузун тодарадыр.
– Чартык чыл ажылдааш, чартык чыл ажылдаваан болза?
– Орулга ап турган үези 10 айдан эвээш эвес турар ужурлуг. 10 ай четпес болза, хоржок. 6 ай ажыл чоктарга турган, 4 ай ажылдаан болза, 10 айныӊ орулгазы көстүп кээр. 10 айдан эвээш эвес кандыг-бир орулгалыг турар ужурлуг.
– Ийи дугаар өг-бүлелиг мен, улуг уруумнуӊ төрүттүнген херечилелинде адазыныӊ ады чок. Ол уруумга төлевир ап болур мен бе?
– Ийе, билдириишкинни киирип болур силер. Ынчалза-даа өг-бүледе өөӊер ээзиниӊ орулгазын база киириштирер апаар. Амгы өг-бүлениӊ шупту орулгаларын санааш, тодарадыр. Бир кижиге-ле онааштыр 11494 рубль четпес болза, чаӊгыс ол уругга ап болур.
– Бистиӊ адавыстың адында ийи машина турган. А херек кырында бирээзин шагда-ла садыпкан бис, ынчалза-даа ол машина бистиӊ адывыста хевээр. Бо таварылгада канчаарыл?
– Бир эвес ам бо үеде КАИ-ден үндүр бижиттирип алыр болзуӊарза, дөмей-ле ойталап кааптар. Дөзүнде ийи машиналыг кылдыр көстүп турар болгай.
– Бүрүткелден ужулдургаш, кажан катап билдириишкинни киирип болур?
– Барык бир чыл ажыг үе эртерге ук өнчү саналгаже кирбейн баар-дыр. Тодаргайлаарга, бир чыл 4 ай болгаш дужаап болур. Өг-бүлелерниӊ орулгазын мурнуку 4 айныӊ болгаш ооӊ мурнунда бир чылдыӊ көөр.
– Декрет акшазын база орулга кылдыр санаар бе?
– Ийе, ол дээрге эмчи хуудузу-дур.
– Үш ажы-төлдү чааскаан азырап турар мен. Бир дугаар оглумнуӊ ачазы чок апарган. Артканнарыныӊ бар. Ап болур мен бе?
– Бир дугаар оглунга киирип болур. А арткан оолдарынга алимент төлээр деп суд шиитпири бар болза, киирип болур. Маӊаа база-ла өг-бүлениӊ орулгазын, өнчүзүн көргеш, шиитпир үндүрер.
– Хуу сайгарлыкчыларга ажылдаан шалыӊын холунга бээр. Агар санче шилчитпес. Акша алган деп бижик бербес. Канчаар мен?
– Сөөлгү бир чыл чартык хире үеде орулгазы тик болганда, канчап-даа шыдавас бис. Албан-езу-биле акша албайн турар болза, орулгазын көргүзүптер барымдаалар херек.
– Июль 5-те Пенсия фондузунга билдириишкин дужааган мен, ам-даа сураг, чок.
– Ийе, ол билдириишкиннерниӊ хуусаазы эртпээн, ам-даа көрүлдеде. Колдуунда бо неделяныӊ төнчүзүнге чедир көстү бээр. Ам-даа бичии манаар-дыр силер.
– Билдириишкинниӊ харыызы канчаар кээрил?
– Кайнаар киирген-дир, аӊаа келир. Күрүнениң чаӊгыс аай ачы-дузазын таварыштыр чоруткан болза, аңаа (Госуслуги) харыызы кээр, Пенсия фондузунга болза телефон-биле дыӊнадыптар.
– 3-7 хар уруглар пособиезин орулга кылдыр санаар бе?
– Ийе, санаар.
– Сентябрьда божуур мен, билдириишкин киирип болур бе?
– Херээжен кижи июль 1-де иштиг турар болза-ла, билдириишкинни киирип болур, чүгле 12 неделя четпээнде учетка туруп алган болза. Чижээлээрге, сентябрьда божуур болза июль, август, сентябрь бо үш айның алыр. Эмчиниң хайгааралынга чурум үревейн, үезинде кээп турганын база көөр. Оон аӊгыда, база-ла чурттаарынга көрдүнген кудуку деӊнелди – өг-бүлениӊ шупту орулгазын кадыпкаш, 12 айга көвүдеткеш, өг-бүлениң кежигүннеринге үлээрге, 11494 рубль чедер-четпезин, ол ышкаш өнчүзүн база көөр.
– Херээженнер эмчизиниӊ даӊзызында турар мен, билдириишкинни кажан киирип болур мен?
– 12 неделя четпээнде туруп алган болзуӊарза билдириишкинни ам-даа болза киирип болур силер. Төлээр-төлевези шупту байдалдарны тодараткан соонда билдинер.
– Мындыг таварылга бар. Иштиг херээжен кижи инвалид. Айда 12 муң пенсия ап турар. Ынчап кээрге ол кижиниӊ орулгазы чедимчелиг деп көстүп турар, төлевирни алыр эргези чок. Бис канчап-даа шыдавас бис – деп, Урана Монгуш тайылбырлаан.
– Школачыларга чаӊгыс удаа төлээр 10 муӊ рубль төлевирин албаан бис.
– Август 2-ден бо төлевирни Пенсия фондузу төлеп эгелей берген. Немей билдириишкин бижээн өг-бүлелер киириптерге-ле шилчидип турар бис. Бо хүн алыр хире уругларныӊ барык 98 хуузу төлевирни алганнар. Ам-даа билдириишкин киирбээн болза, бо чылдыӊ октябрь 31-ге чедир киирип болур. Төлевирни албаан улуска чыл төнчүзүнге чедир төлээр.
Аржана ЧАМЗЫРЫН.
#Пенсияфондузу #Төлевирлер #Пособиелер #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva