Россияның Президентизи Владимир Путин чуртта хоорайлар иштинде чөпшээрел чок, ала-чайгаар бок төгер черлер апарган девискээрлерни дөгерезин чок кылып арыглаарын 2021 чылдың октябрь 5-те болган, бойдус камгалалынга тураскааткан хуралга Федералдыг Чазакка дааскан турган. База-ла ол хуралга колдуу-ла одалга хоорзаларындан ыш-биле катай үнүп турар агаар бокталдырар хоралыг бүдүмелдерни эвээжедирин чурттуң Баштыңчызы негээн.
РФ-тиң Президентизиниң даалгаларының чер-черлерде күүселдезин доктаамал кичээнгейге ап, хынап турар Бүгү-россияның улусчу фронтузунуң Тывада салбыры январь 20-де В.В. Путинниң үстүнде айыткан хуралга берген даалгаларының Кызыл хоорайда күүселдезин, чондан кирип турар хөй санныг хомудалдарга даянмышаан, массалыг информация чепсектериниң төлээлери-биле кады үнүүшкүннүг хыналдазын чоруткан.
Улусчу фронтунуң Тывада салбырының даргазы Саима Далчин, ооң оралакчызы Галина Сюрюн, эртемден-эксперт Ольга Кальная составтыг комиссия бо удаада Кызыл хоорайның оң талакы эриинде, Бии-Хемниң Вавилин ээтпээниң бетинде, Кара-Хаак баар орук кыдыында чөпшээрел чок бок төгер чер апарган дыка улуг девискээрни хынап чораан.
Ам дүжүп калган, уксаажыдылга каттыжыышкынын долгандыр туттунган чуртталга бажыңнарының мырыңай чанында, узуну 120, дооразы 95 метр девискээрден мооң мурнунда тудугга хереглээр дой-довурак казып турган.
Ам бо хүннерде ол оңгарлар-даа, оларның чанында дески черлер-даа «чайгаар бүткен» бок төгер девискээр апарган.
Орус үлегер домакта «Чайын шанааң белетке, кыжын тергең белетке» дээр болгай. Улусчу фронт бо чөпшээрел чок бок төгер черни кыжын, боктуң хөй кезии хар адаанче кире берген үеде хынап эгелээни ол үлегер домакка дүгжүп турар. Чүге дээрге бо чазын, чайын кылыр ужурлуг ажылдарны амдан эгелеп тодарадып, Кызыл хоорайның эрге-чагыргазын «коңгалап тургаш», ол бокту аштап-арыглаарын чедип алыры чугула.
Чүгле чазын хар эрип, ооң адаанга чыткан бок көстүп, чыт-бузу үнүп эгелээрге, шимченир болза, ол үеде сезон аайы-биле дарый кылыр хөй ажылдар аразынга ол уттундуруп, астып чыдып каап болур. Ол дугайында ТР-ниң Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызының 2021 чылдың июнь айда ол-ла девискээрни хынаанының түңнелдери көргүзүп турар.
Яамының хыналдазының түңнелинде, ынчан сайыттың хүлээлгезин күүседип турган Г.С-Д. Ондарның адын салган чагааны 2021 чылдың июнь 16-да Кызыл хоорай мэриязынче чоруткан турган. Ол негелде ам бо хүнге чедир, бок аштаар эптиг чай, күс эрткен-даа болза, күүсеттинмээни хомуданчыг…
Улусчу фронтунуң үнүүшкүннүг хыналдазынга киришкен Кызыл хоорайның мэриязының төлээзи Оюмаа Тюлюш бо девискээрде бокту 2022 чылдың 2 дугаар кварталында арыглап-аштаар деп планнап турарын дыңнаткан.
Чоокта чаа тургустунгаш, Тываның девискээринде бок үндүр сөөртүр регионалдыг оператор апарган «ТСП» күрүне бүдүрүлгезиниң директору Алексей Пустозеров ол районнуң чурттакчылары боттары бок төгер контейнерлерни садып алгаш, бүдүрүлге-биле ону үндүр сөөртүр керээ чарып алыр болза, ол ажылды чорудар болган. «Чаа тургустунган бүдүрүлгеде найысылал Кызылдың черде хууда бажыңныг чурттакчыларынга контейнерлер саткаш, тургузуп бээр арга-шинээвис чок» – деп, А. Пустозеров дорту-биле чугаалаан. Ынчап кээрге ол айтырыгны база Кызыл хоорайның мэриязы чурттакчы чон-биле сүмележип тургаш, шиитпирлээр апаар.
Ынчанмас болза, бо-даа, өске-даа черлерде бокту аштап-арыглап каар-даа болза, чоорту ала-чайгаар бок төгер черлер катап тыптып кээр дээрзи чугаажок.
Кызыл хоорайның чурттакчыларындан Дөгээ дааның баарында туттунган 55 дугаар шериг кезээниң одалга төвүнүң ыжы ол кезек район хамаанчок, бо талакы эрикче безин тарап турарын айыткан хомудалдар база Улусчу фронтуже кээп турар. Ол ышкаш социал четкилерде ол айтырыгны чон чидии-биле сайгарып турары чажыт эвес.
Улусчу фронтунуң эксперди, эртемден Ольга Кальнаяның чугаалап турары-биле алырга, Кызыл хоорайның одалга төптериниң хоорзаларындан үнүп турар үстүг ыштың составында бензопирен деп хоралыг бүдүмел бары кончуг айыылдыг болуп турар. Ооң Кызылда концентрациязы чамдык черлерде чөпшээрээн нормадан 140 катап хөй болуп турары кончуг дүвүренчиг. Бензопирен бир-ле дугаарында онкология аарыглары тывылдырар, кончуг хоралыг канцероген болуп турар. Ону эвээжедир дизе, 55 дугаар шериг кезээниң ышкаш одалга төптери хоорзаларындан үстүг ыш агаарже тарадырын эвээжедири чугула.
Шериг кезээ тускай режимниг объект болганда, бо удаада одалга төвүнче кирип, ооң ажылын, ооң иштинде бойдус камгалалының негелделерин канчаар күүседип турарын туда хынаар арга чок болган. Ынчалза-даа Абаканның шериг прокуратуразы ол ажылды бо чылдың январь, февраль айларда чорударын дыңнаткан болганда, ол хыналда болгаш ооң түңнелдери, бок айтырыы-биле катай Бүгү-россияның улусчу фронтузунуң Тывада салбырының доктаамал кичээнгейинден ыравас.
«Шын» солун база бо айтырыгларны доктаамал чырыдар.
Мерген АНАЙ-ООЛ.