Экология айтырыы
Сөөлгү үеде чон аажок чүдүүр, тейлээр апарган. Тывавыстың ыдыктыг черлеринче буян-кежик дилеп ап, тейлеп чедип турар болгай. Ындыг черлерниң бирээзи — Үттүг-Хая. Ол буянныг, чараш черивистиң бокталганын көргеш, чүрек аарыыр-дыр.
Кежик дилеп салган ойнаарактар, картон саазындан кылыглар чыл-чылы-биле көвүдээш, бокталы берген.
Мен бир дыка угаанныг угбайдан дыңнааным болза, мындыг: чазын бойдус дирлип турар үеде, ыдыктыг черлеривистен диленип тейлээрде, ойнаарак, саазын кылыглар салбас. Оран-делегейден диленирде, күзелдерин тыва далгандан кылыр деп тайылбырлады. Арбай далганын сүт, ары чигири, чигирлиг сүт (сгущенное молоко), сметана, саржаг дээн ышкаш чемнер-биле холуй туткаш, дүрзүлерни оон кылыр. Аякты база ол-ла далгандан кылгаш, ак сүттү, шайны куткаш, салып каар. Анаа чажар болза, аяктан 9 карак-биле чажыптар. Чем дээжизин өргүп салырда база тавакты далгандан кылгаш, аъш-чемни салгаш, өргүүр. Бойдустуң чаа одунган курт кымыскаяк, куштар, күске- күжүгени ол аъш-чемни чип, төндүрер-дир ийин. Ынчалдыр дыка хөй дириг амыттаннарны тоттуруп чемгергениңер ол. Ол- ла дириг амытаннарның тодуп, өөрүп турарындан силерниң күзелиңер ала-чайгаар бүдүп, ажыл, амыдыралдың эки оруктары ажыттынар.
Бойдузувустуң чараш ыдыктыг черлеринге бок база арттырбас-ла болза эки. Мен бо каш чыл ынчаар сагып келдим. Өргүп, чашкан чемимден чүү-даа артпаан боор чорду. Күзелдерим ала-чайгаар бүдүп чоруур – деп, интернет четкизинде чмдык улустуң мынчаар бижип турары кончуг чөптүг.
Шынап-ла, бисти долгандыр турар хүрээлелге бок октаап чорбайн, ужур-чаңчылды сагып чорза эки. Ыдыктыг черлерге тейлеп баргаш, чук савалар база салбас ужурлуг, үстүнде бижээни дег, дүрзүлерни (машина, бажың, ойнаар-кыс дээш) арбай далганындан тудуп алгаш, өргүп каар. Үттүг-Хаяже барып турар чон хөй, ийе, чүгле чурумнуг, бок-сагын октавайн, ап алгаш чоруй барза. А чамдык ыдыктыг черлерде арыг-силигни тудуп турары каракка көскү. Чаа-Хөлде Авыда бурган даа, Кур-Чер суурнуң чоогунда Бурган изиниң девискээри база арыг-силиг, ол черниң удуртукчулары чурумчудуп каан хире, мынчаар шыңгыы тудар болза, ынчан чаңчыгар бис.
Оон ыңай чыл санында аржааннарга, хөлдерге барып эмненип, дыштанып турар бис, чамдыктарывыс аңаа бокту боттарывыс-ла октапкаш, хая-даа көрүнмейн, чоруй баргылаар бис. Кайы-даа кожууннуң девискээринде аржааннарның девискээри боктуг, дыштангаш улус та чүге ап алгаш чоруй барас чүве, элдептиг. Найысылалдан ырак эвесте Чүрек-Дөргүн аржааны арыг-силиг чорду, чайгы үеде хайгаарап турар улузу удур аштап-арыглап турар болгаш. Тожуда Ногаан-Хөл база боктуг, өзүп турар ыяштарда чаламаларны кайы хамаанчокка азып кааны хомуданчыг, ам харын, сөөлгү чылдарда Адыр-Кежиг суурдан ээлери шыдавыже аштап, арыглап турар апарган. Ол хөл-даа, чанында аржаанның суу-даа кадыкшылга дендии эки, ам чүгле, ындыг чараш бойдусту хумагалап, бок-сагын октавайн, чыып алганы дээре. Ногаан-Хөл, Азас, Чойган дээн ышкаш онза черлерни камгалаары чүгле боттарывыстан хамааржыр.
Кызыл хоорайдан чоок Дус-Хөл, Хадың база тайга станциязының бок-биле “чүъгү” аартай берген. Аныяк волонтерлар чылдың-на арыглап турарлар, ынчалза-даа ында дыштанып барган чоннуң бокту удур октапкаш чоруптары элдептиг. Мону түңнеп тура, үстүнде чугааны утпайн, ыдыктыг черлерге аъш-чем чажарда, күзел-соруун дилээрде арбай далганы-биле кылырын сүмелээни чөптүг-дүр.