Соруктуу кончуг, малчыннай берген
Мугур-Аксы суурдан ырак эвес кыштагда хоочун малчын Александр Чыдым-оол мынчаар чугааланып олурду:
– Бүгү назынымда мал кадарып келдим, совхоз, колхозтуң шээр малын онча-менди малдап чораан мен. Беш оолдуг бис, оларның улуу 200 баш хойну хүлээп алгаш, малчыннай берди. Уруг-дарыгны күрүнениң мынчаар деткип турары эки-дир, ам чүгле боттарындан хамааржыр, малды онча менди кадарып, баш санын өстүргени дээре, бис ам 60 хар ажа бердивис, көжүп чоруур хонаштарывысты бо оолдарывыс ээлеп артар чүве – деп, аныяк малчынның адазы чагыын сөглээн.
Өг-бүлениң улуг оглу аныяктарны деткип турар төлевилел езугаар бо чылын 200 баш шээр малды хүлээп алгаш, кадара берген. Ада-иези өөрүп, аажок деткип турарлар, харын-даа мырыңай малын кадаржып берип, дузалажыры-биле кожа хонуп алганнар. Аныяк малчыннар боттарының бодалдарын база үлешкеннер:
– Мени Айдысмаа, өөм ээзин Байлак Чыдым-оол дээр, бо чылын 200 хойну алыры-биле төлевилелге киржип турган бис. Аныяктар төлевилелинге черле киржир дээш планнап алгаш турган бис, ада-иевис база малчыннар, биске дузалажып, деткип чоруурлар. Шээр малды Меңги Хертек деп аныяк малчындан хүлээп алган бис, база аныяк малчын-дыр. Алды уруглуг бис, улуглары школачылар, бичиилери уруглар садында барып турарлар, улуг оглувус 7 класс, оон 4-кү, 3-кү, 2-ги классчылар, дузазын көргүзе бергенинге өөрүп турар бис. Дөрт оолдуг бис, чаңгыс кыстыг бис. Суурда бажың-балгадывыс бар, мен садыгга ажылдап турган мен, ада-ием база малчыннар, Чолдак-Орук деп черде кыштаглап орарлар, биске дузалажып чоруур улус.
– Ийи чыл улай киришкен мен, аныяктар дыка чүткүдүп турар чорду, мен арай деп-ле 3 дугаар чылында чөпшээрептерге, хойну алдым, өөм ишти-биле кады онча-менди кадарып, өстүрер дээш кызып турар бис. Боттарывыс алды уруглуг өг-бүле бис, мынча хөй кижи мал малдаарга эки-дир дээш, малчын ада-иемниң эки үлегерин эдерип, чымыштыг ишче шымнып кирипкеним бо. Шээр малдан аңгыда, бода малывыс база бар, сарлык, оон хой кадарар аъттарывыс дээш. Кыштаг-хораа тудуп алырынга берге айтырыг дээрге, бистиң кожуунувусче ыяш сөөртүлгезиниң өртээ аар-дыр, акшаның хөй кезии ынаар кире бээр чорду. Оон артканы чогум анаа, Бо кыштаг хемден чоок болгаш суг хандырылгазы-биле чогум ажырбас, хүн-биле чырыдар чырыктыг бис. Сиген кезер шөлүвүс бар, оон белеткеп алыр чордувус, чазаавыс Боом-Баары, чайлаавыс Кызыл-Боомда – деп, аалдың эр ээзи Байлак сеткилинден чугаалап олурду.
Аныяктар малының баш санын муң чедир өстүрер сорулгалыглар база боттарының үе-чергелеринге “чеди чүзүн малын кадарып, чүткүдүп-ле чоруур болза, кедилиг ажыл-иш бо-дур” деп кыйгырдылар.
Ася Түлүш.
Авторнуң тырттырган чуруу.