Лама, хамнарны хораан үе ыраан, амгы үеде «Чеди-Хам уктуг мен» деп, хамнап чоруур кижилер бар. «Канчаар төрел силер?» деп, ук төөгүзүн айтырарга, улуг өгбелерин ындыг-ла орта сагынмас. Бөгүн оларның төөгүзүн билир кижилер ховартаан. Кызыл хоорайда чурттап орар хоочун башкы Анзатмаа Шавырааевна Моңгуш-биле интервьюну кылып, «Чеди-Хамнар деп кымнарыл ол?» деп төөгүлүг чугааже силерни чаладым, эргим номчукчу.
— «Хоочун коктуг, хола кактыг» дижир болгай, Анзатмаа Шавыраанвна. Чеди-Хамнар деп алышкылар дугайында чүнү чугаалап болур силер?
— Кырган-ачам Чеди-Хамнарны шаныларым дээр кижи, а ачамны Шавыраа дээр. Дамба хам аалывыска келгеш, ачамга мынча деп-тир.
— Удавас ачаңга багай чүве таваржыр-дыр. Ону баш бурунгаар чайладыптар дээримге, ийи кызыл-калдар ыттары мени аал коданынче шуут чагдатпады. Хөөкүй кырганны камгалап каар дээш, чадаштым – деп-тир. Чайның ортан үези. Кайгамчык кааң, аяс, чылыг хүннер болуп турган. Аалдың херээжен улузу өдекке инектерин саап турда, ол эртен кырган-ачам кырган-авамның чанынче кылаштап кел чорда, ачам сугнуң кончуг шыырак дөңгүр кара бугазы кырган-ачамны кемдедир, ээгилерин булчудур чаза үзүп каапкан. Ону чарып алыр шыырак эр улус-даа турбаан. Ачам өртеп каан аъдынче чорупкан, удаваанда өдекке чедип кээрге, кырган-ачам уе-човуур чыткан. Ачам кара бугазын ырадыр ойладыпкаш, кырган-ачамны көдүргеш, өгге эккеп чыттырып каан. Кырган-ачам улуг кемдээшкин алган соонда, үр болбаан. «Кандыг кончуг бак сагыштыг буга боор, дарый хемчээн алыр херек. Үзер буганы канчап мал аразынга тудар бис?...» – деп, кадайлар шуугап турган. Ачам ол буганы соккаш, коржаага апарып садыпкан. Ооң хөлезининге улуг сепаратор, сүт тыртар машина, дыка улуг ак хөнек, хөлчок чымчак кып-кызыл пряниктер алган. Дамба хамның шолазын Кызыл-Карак дижир. Кырган-ачамның хонуун эрттиргеш мынча дээн: «Кыштың ортаа үезинде-ле сүнезиним чорупкан, черле чурттаар хире назыным ол-дур» деп турар кижи-дир. Кырган-ачаңар ол келирде, бо олурган кырган-аваңар сүнезинин база эдертип алган чедип келди. Ону адыра соп чадап кагдым, күш четпедим. Бо кижиңер база чоруур деп барган ышкажыл. Кырган-аваңарны оода бир чыл хире чурттаар кылдыр дозуп, дүңгүрлеп кагдым» деп-тир.
Бир катап Дамба хам база-ла аалывыска келгеш: «Кызыл калдар ийи ыдыңар өг чанында ашактың бажын эккеп алган чыдыр. Ону адырып чадап кагдым, кижи чагдатпас, өгже кирип чадап кагдым» дээн соонда, шынап-ла, кырган-авам чүгле чыл ажыр чурттаан, удаваанда «кызыл-дустай берген»…
— Сүт-Хөл кожуунга «Чеди-Хамнарның» ат-сураа чонга сурагжаан, чаш уруг сылдангызы эдер, аараан улустуң сүлдезин, хей-аъдын кыйгыртыр, артыжаар, тарбыдаар, черле кончуг улустар чораан дижир. Чеди хам алышкының аттары кымнар деп улузул?
— Олар дээрге, ат-сураглыг Кара-Моңгуштар-тыр. Чеди-Хамнарның алыс чурттап чораан черлери – Алдын-Хавак, Чалбак-Хараган. Эң улуг назылыглары Сүт-Хөлдүң эң-не бедик, улуг Кызыл-Тайганың кезээде хүн үнер талазынга, арыг кара-суглар баштары ынаар, Кара-Суг бажынга кыштаар. Чеди алышкының ийи дугаары Дамба. Дамба хам кезээде ажы-төлү-биле кыштаар, мал-маганы хөй ирей чораан. Ол алышкыларның эң-не улуу –Марай хам. Чолдак хамны Байыр-оол-даа дижир. Оон бичелерин Былдакпан, Дүңдерик, эң хеймери –Комбуй-оол. Чеди-Хамнарның төөгүзү улуг. Чону дээнде, чурту дээнде демниг, дузааргак, чончу сеткилдиг, ажы-төлдерге ынак, өг-бүлелери-биле сырый харылзаалыг. Оларның ажы-төлдери база чүве эндевес. Сүт-Хөлде, Шагаан-Арыгда, Кызылда-даа бар.
— Чеди-Хамнарның чаяан-дөзү, угу чүл?
— Чеди-Хамнарны чон хамнар дивес, анаа-ла Чедилер дижир. Оларны колдуунда Дээр уктуг хамнар дижир. Бо хамнар чаңгыс кадай кижиниң оолдары болур. Эң улуг акызы Марай демирни кызыды изиткеш, карарты чылгаптар. Дамба (шолазы Кызыл-Карак) хамнай бээрге, карактары хып турган көс дег, кып-кыза бээр.
— Амгы үеде ол Чедилерниң ажы-төлдери кымнар болуп турарыл, Анзатмаа Шавырааевна?
— Назы-харым улгады берген, чамдыктарын уттуп, дыка-ла сагынмайн олур мен. Мээң билирим, Дүңдериктиң уруу Шура деп кижи бар. Ооң оглу Алексей, ол шагдаа. Бир катап Алексей мынча деп келген: «Машиназынга чоруп олурда, Чаа-Хөлден бир херээжен кижи достунуп олурупкан. Чадаанага чедип келгеш, хая көрнүп кээрге, амдыы херээжен кижизи-даа чок, аза болган-дыр… Былдакпанның уруу Чодураа, ол шуут чүве эндевес. Ооң ажы-төлү Баа-Хөө, ону лама дижир чораан. Чолдак-Хамның ажы-төлү кыстар болур. Дыка сагынмайн тур мен, Даш Бымбаевна башкы-даа бар чүве, канчаар төрелдежип турарын оларның ажы-төлдеринден эки тодарадыр болза эки. Аныяк-өскен ук-төөгүзүн сураглап, кымнар деп улус бис деп чүүлдү билир болза эки.
Лидия Иргит, чогаалчы. #Шын