Онзагай кижилер дугайында
Мен бодум Улуг-Хемниң Кожай деп черге төрүттүнген, Уйгу чок Улуг-Хем чурттуг мен. Школаны дооскаш, Кызыл хоорайга студентилеп турган үемде орлан-шоваа, өде-чара аажы-чаңныг, спортчу аныяк оол мени эскерип, менден адырылбайн барган. Ооң ады Сүге-Маадыр Володя.. Түңнелинде ооң-биле өг-бүле тудуп, хөй ажы-төлдүг, аас-кежиктиг болдувус. Шак ынчаар мен Бай-Тайганың кенни, чаавазы, ажы-төлүмнүң ынак авазы, кады чурттаан эжимниң идегелдиг чөленгиижи болдум.
Мен бодумнуң бээм биле кунчуум Хертек Делгерович, Калдар Сыргыт-ооловна Сүге-Маадырларның дугайында чырыдар деп бодаан мен. Бээм биле кунчуум эң-не онзагай улус.
Сүге-Маадыр Делгерович Бай-Тайганың Көп-Сөөк чурттуг, Хертек уктуг, Калдар Сыргыт-ооловна Хемчик бажы чурттуг, Хомушку уктуг улус чүве. Кайызы-даа хөй ажы-төлдүг, бөдүүн арат өг-бүлелерниң бир дугаар оглу-кызы.
Сүге-Маадырлар боттары база он ажы-төлдүг, бүгү назынында мал-магандан халбактанып, чуртунга хөй малды өстүрүп чораан арат кижилер. Олар угун уктаар, изин истээр чеди оолду, үш кысты өстүрүп, кижизидип, эртем-билигге чедирип, бут кырынга тургусканнар.
Мээң бээм-кунчуум чеди келиннерлиг. Мен оларның ийи дугаар кенни мен. Ол келиннер аңгы-аңгы кожууннардан, топтуг-томаанныг, кижизиг, ажылгыр-кежээ, чугаа-домаа ээлдек-эвилең, эртем-билиглиг уруглар болган. Олар башкылар, бухгалтерлер, зоотехник, поварлар. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип, ажы-төлүн кижизидип, эртем-билигге чедирип чоруурлар, ам бо үеде чеди кенни боттары каш дакпыр авалар, кырган-авалар, кунчуглар, кат-иелер болганнар. Бээ-кунчуун кончуг хүндүлээр, келиннер боттары аразында эп-найыралдыг, быжыг демниг, төлептиг.
Бээм-кунчуум ам бистиң аравыста чок. Чеже-даа чылдар эртип, хамык чүве удаажыраан-даа болза, оларның оожум-топтуг аажы-чаңы, уйгу-чыдын чок ажылгыр-кежээзи, кижилерге хамаарылгазы, ажы-төлүнге, кенээттеринге үлегер-чижээ, чазык арын-шырайы, ээлдек, чымчак сөс-домаа кажан-даа уттундурбас.
Бээ-кунчуум Тываның алдарлыг малчыннары, 100 хойдан 120-130 чаш хураганнарны ап, өстүрүп чорааннар. Он ажыг ажы-төлдүң ада-иези болгаш: «Маадыр-ие», Күш-ажылдың хоочуннары, «В.И. Ленинниң 100 харлааны» деп медальдың эдилекчилери, Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурнуң Хүндүлүг чурттакчылары деп бедик аттарның эдилекчилери болган.
Бээм ирейни келин бооп барган үемден эгелээш-ле, дыка хүндүлээр турган мен, чүге дээрге ол кончуг топтуг- томаанныг, ажылгыр-кежээ, кижи-биле сеткилинден чугаалажыр, кижиже көрүжү безин чымчак, хоюг. Кижилерже черле улуг ыыт үндүрбес, оолдарын кончувас, салаа-биле безин дээп көрбээн, ооң сөзү дыка кыска, тода, чугаалаан чүүлдери дыка ханы уткалыг, шупту кижи ачазындан сестир, ону хүндүлээр, алдын сөстүг, үлегерлиг ада чүве. Шыдыраага кончуг ынак, чоок-кавы аалдарның улуг-даа, аныяк-даа кижилери-биле албан шыдыраалаар, ону удар кижи ховар. Мээң уругларым ачазын шыдыраага өөредип каан, ол база шыдыраалаар. «Амыдырал-чуртталга шугум-биле шыйып каан дег дески болбас, бергелер-даа, өөрүшкү-даа турар, ынчангаш төргүл-төрели-биле экиде эдержип, бакта деткижип чоруур, бистиң чурттап өскен үевиске бодаарга, амгы үеде эртем-билиг чок амыдырап-чурттаары берге, ынчангаш эки өөрениңер, чүткүлдүг, кызымак, биче сеткилдиг, хүндүлээчел болуңар» — деп чагып чораан. Володя оглун Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунче өөредип чорударда, кайнаар кирер билдириишкинин боду бижип бергеш, өскээр кирбес сен деп чагааш чорударга, ачазының сөзү эргим, ол-ла хевээр киргеш, дооскан.
Ол үениң кижилери улуг улустуң адын дорт адавас, ойзу адаар турган. Хүреген кижи болза каты, кат-иезиниң, келин кижи бээ-кунчуу кижилерниң адын дорт адавас чорааны-биле, мээң бээм бодунуң кат-иезиниң адын билбес болган. Дөрт дугаар оглу төрүттүнерге, оон херечилелин кылдыргаш, кат-иезиниң ады-биле Борбак-оол деп адап алганы бадыткап турар.
Кунчуум узун дурт-сынныг, кырлаң думчуктуг, кара чаштыг, хөглүг-баштак аажы-чаңныг, чараш шырайлыг херээжен. Ол 10 ажы-төлдү Тывазының төлептиг кижилери кылдыр кижизидер дээш, амыр-дыжын-даа харамнанмайн чораан. Аргыттынар, даараныр, алгы-кештен тыва чеңи чоктар, тоннарны даарап, хөй ажы-төлүнге пөстен чүзүн-бүрүн чараш хепти даарап, аргып берип чораан. Холу чемзиг, амданныг чемни кылып, ырак-чоокта уругларынга амзатса дээр, чедирзе дээр ава-ла болгай.
«Авам биле ачам ышкаш, авыралдыг улус бар бе, айым биле хүнүм ышкаш, айдың-чырык чүве бар бе» дээр болгай. Кандыг-даа ие кижи ажы-төлүнүң келир үези, салым-чолу дээш оларны ажылга өөредип, кижизиг кижилер болурун күзээр.
Мээң кунчуум тыва улусчу езу-чаңчылдарның эдилекчизи, ооң суртаалчызы, езулуг башкызы чораан. Элээди оолдары, уйнуктары өөредилгениң кыска-даа бол дыштанылгазын, чайгы үеде узун дыштанылганы четтикпейн манаар, өөредилге чүгле төнерге дораан кырган-ада-иезиниң аалынче чоруптар турганнар. Аалга хөй ажы-төлү баарга, олардан бужурганмас, чаптап-чассыдып, оларны ажылга өөредир. Аалга турган кижи бүрүзү бодунуң шыдаар шаа-биле даалгалыг, хүлээлгелиг. Кым хой, өшкү, инек саар, өг ишти аштаар, чүък чыыр, аяк-сава арыг турар, далган, тараа соктаар, боова-боорзак быжырар, сүт тыртар, суглаар, ыяш чарар, алгы-кеш чуур, ону божалаар, дүк дыдар, хураган кежи ууштаар ажылдарны чайгы үеде уйнуктарынга оол-кыс-даа дивес онаап каар. Хостуг ойнап-чоруур кижи турбас. Оларның кылган ажылын ыяап-ла хынаар, багай азы четпес кылган болза, катап эде кылыр ужурлуг, кончуг негелделиг.
Ооң бода-даа, шээр-даа малы шупту шола аттарлыг болур. Олары-биле чугаалажыр, эргеледип-чассыдар, чаш анай-хураганынга немелде күш киирер сула, чарба, кара шай хайындырып бээр. Ааржыны чайын дыка хөйнү кургадып алган болур. Чаш анай-хураганынга кургаг ааржы каап бээр, олары дыка амырап чиирлер. «Чүге хураганнарга ааржы бээр силер» деп айтырарга, ааржы дээрге чаш малдың витамини-дир, ооң ижин-шөйүндүзүнүң эки ажылдаарынга дузалыг, сөөк-даяа быжыг болур деп тайылбырлаар. Чайгы үеде ааржыны кургадыр чаткаш, бичии уругларының бирээзинге хүлээдир, ол ааржыны үргүлчү булгап турар, хоюг кылдыр кургадыр, агаар баксыраар азы кежээлей бээрге, ол харыысалгалыг кижи ажылын утпас, ону бөлүп, өгже киирер, а даарта ол ажылын уламчылаар.
«Будуктуг ыяшка куш чыглыр, буянныг өгге чон чыглыр» дээн ышкаш, ооң өөнден аалчылар үзүлбес, үнген-кирген чоннуг, оларны черле куруг үндүрбес, сүдүн, саржаан, ааржы-курудун суп бээр, бир эвес хой тудуп бээр дээн болза, тонунуң эдээ-биле хойнуң аксын чүлгүй тудуп кежиктээр, эмиин суйбааш, дүк чула тыртып алыр чаңчылдыг. Ол дээрге аалдан чоруур малдың буяны өдекке артып калзын дээни ол.
Yүргенелиг, чодураалыг кадык, саржагны өг-бүле бүрүзүнге тускай саваларынга куткаш, чоргузар. Кончуг-даа аъжы-чеми элбек, холу чемзиг, черле «чок» деп сөс чугаалавас кижи. Кунчуумнуң кенээттерин көрүп чоруурумга, олар боттарыныы-биле кунчуунуң ол бүгү эртемин шиңгээдип алган, төлептиг чурттап чоруурлар. Олар база шупту онза улус.
Бээ-кунчуумнуң 7 оглу база кончуг төлептиг, кижизиг, чончу, хүндүлээчел, биче сеткилдиг. Оюн-баштак аажы-чаңныг, эртем-билиглиг, чонунга хүндүткелдиг, Тывазының сайзыралы дээш чурттап, ажылдап чоруур езулуг тыва адалар, кырган-ачалар, беглер, катааттар болган, ада-иезиниң шын кижизидип кааны көстүп чоруур, кижи бүрүзү оларның бир-ле аажызын дөзеп алганын эскерип, көрүп чоруур-дур мен.
«Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас», «Өгбе чагыы өндүр» деп үлегер домактар кончуг шын чугаалаан. Ада-иевис, өгбелеривистиң чагыг-сөзүн дыңнап, езу-чаңчылдарны сагып чоруур болзувусса, амыдыралчы оруувус чандыр баспас бис.
Бээ-кунчуумнуң дугайын кысказы-биле чырыттым, бижиир болза, бүдүн төөгү, ном-даа үнүп кээр.
Дарья Сүге-Маадыр, күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг башкызы. #Шын