репортаж
«Чербиже барып, чиик өртек-биле кат чыыр!» — деп хоорай чурттакчыларының чугаазы бар. Интернетке кат чыыр дээш, садтың кирер эжииниң аксынга баскылашкан улустуң чуруу-даа үнүп турду. Кат-чимис быжып турар үеде, эпидемия дээш кызыгаарлап каан бүдүрүлге бо байдалда кандыг чидириглерге таваржып турарыл дээш, Чербиге барып четтивис.
Надежда Медведева садтың хоочун ажылчыннарының бирээзи, ооң чугаазы-биле алырга, чоннуң ынак кады вишняны 5 чыл болгаш-ла, «кыраан» дээш, катап олуртур үнүш болуп турар. Сад девискээриниң амгы үеде 30 хуузу ажыглаттынып турар. Совет үеде маңаа тараан культураларының эң-не хөйү чыжыргана турган, ону 100 тонна чедир күрүнеге дужаап турган, Бийск хоорайда витамин заводу долузу-биле хүлээп турган. Малина 2 тонна хире чыгдынар, сөөлгү чылдарда честек-кат «виктория» 1 тонна чартык дүжүт берип турар.
«Бистиң кадывыс ылгалдыг, чыжыргана черле турум паразит курттарлыг боор, аңаа алыспас тускай сорттарын шилип тургаш, эккелген бис, а өске черлерде бо байдалды химиктиг бүдүмелдер ажыглап тургаш, курт-кымыскаякты узуткап, каттың мага-бодунче олчаан сиңе берген бүдүмелдер холумактыг кылдыр өстүрүп, садып турар» – деп, садтың ажылчыннары чугааладылар. «Бистин чыжырганавыс экологтуг талазы-биле дыка шынарлыг, холумак бүдүмелдер чок. Соңгаартан доңурган каттарны Тываже хөйү-биле эккеп турар, мен ону эки кат деп чугаалап шыдавас мен, бистиң чыжырганавыс эң арыг, оон кылган үс дыка эки шынарлыг, изитпейн бастырган болгаш ,өңү безин караңгы кызыл, деңнеп көрүңер даан» — деп ,Надежда Федоровна тайылбырлады.
Черби садын 1964 чылда Воронков Терентий болгаш Василий Пугачев олар Тываже ажылдап келген башкыларның сүмези-биле таваан салган турган. Эге чылдарда 50 га чер турган сад амгы үеде үш катап улгаткан, ынчалза-даа тарылга шөлүнүң амгы үеде чүгле 30 хире хуузу ажыглалда.
«Аъттар оъттап киргеш, элээн хөй чаа тарып олурткан ыяштарны үрегдээн. Дүжүт эки суггарылгадан хамааржыр, совет күрүне читкен үеде сад база чиде бээр айыылга келген турган, ыяштар кургап чидип турган, амгы үеде суурнуң хеминиң суун боопкаш, садтың шөлүнче киириптерге, чер эки суггартына бээрге, алыр дүжүт оон хамааржыр. 15 га хире черден 28 тонна кат чыып ап турган болзувусса, 2019 чылда чүгле 18 тонна турган, а бо чылын 20-22 тонна дүжүт ап шыдаар боор бис» — деп, садчылар идегеп олурлар.
Алдан ажыг кижи ажылдаар турган Черби сады амгы үеде хуу бүдүрүлге (СПК) хевиринче шилчээн, 10 кижи мында ажылчын олуттуг, совет үениң садын тудуп, ажылдап олурарлар. Арга-арыг черинге хамааржып турган сад ам чүгле Көдээ ажыл-агый яамызындан дуза көрүп, гранты, субсидия акшазы-биле болгаш боттарының киирип алган орулгазы-биле амыдырап турар.
Суурнуң ажыл чок чурттакчылары моон каттап алгаш, хоорайже барып, садып турарлар, ынчалза-даа бис санап көөрүвүске, улуг орулга чок, кирген кижи бүрүзү 100 азы 150 рубль төлээр, оон чыып алган кадын килдээш, 1 килде ол-ла хире өртээн база төлээр, Кызылче бадып турда база-ла чарыгдал. Хоорай чону кат быжа бээрге, машиналарлыг халдып келгеш, ук суурнуң катчыларынга чижилге (конкуренция) база тургуза бээр. Чамдык маргыштьг байдалдар социал четкилерже–даа чуруктары-биле кире берген боор. «Амгы үеде график тургускаш, кымның кажан садче кирерин чурумчудуп алган бис, баш бурунгаар долгашкаш, эптиг үени билип алгаш, кээп каттап көрүңер» — деп, чербижилер Кызылдың катчыларын чалап олурлар. Бо "ногаан ортулукта "деп чугаалаар болза база хөөрем эвес, вишня, клубника, малина, ранетка, виктория, чыжырганадан бээр бар. Совет үеде болза, республикада база бир кончуг дээн ажыл-агый бүдүрүлгези турган.
Сад, огород ажылынга арга-дуржулгазы байлак Надежда Медведева ында кандыг ыяш, кат-чимис, эм оъттар барын шуптузун тергиин эки билир. "Бо сад ажылында барык 46 чыл бараан бооп тур мен"— деп чугаалады.
Садта кат-чимисти чүгле өстүрүп, чыыр эвес, хоорай, суурларны ногаажыдар сорулга база салдынган. Өзүмнерни 2 чыл болгаш садып-саарар. Бүдүрүлгеде 10 кижи ажылдап турар, хөй кезии Черби суурнуң чурттакчылары.
Чоогунда Кара-Хаак суурнуң чурттакчылары кат-чимис быжа бээрге, чыып алгаш, уруг-дарыынга идик-хеп садып бээр чаңчылдыглар. Ол катчыларның бирээзи Шончалай Ондар өөнүң ээзи Аңгыр-биле иелээ вишня чыгган, чай чок турлар. Шончалайның чугаакыры аажок болду:
"Кара-Хаак суурда чурттап турар бис, мен бодум он бир чыл иштинде бо садтан каттап келдим. Чыып алган кадывысты Кызыл хоорайга баргаш, садып-саарып алыр чордувус. Дөрт оолдуг бис, оларга идик-хеп, өөредилге херексели садып алыр чордувус. Вишня-даа харын ажырбас, чемижи улуг болгаш, чыгдынгыр, малинаны чыыры берге, тенниг, клубниканы даң бажында келгеш, чыып каапкан боор-дур. Оон ыңай садче киргени дээш 100 акша, чыып алган катты база килдээр, вишняның харын 100 акша-дыр, клубника, малинаның бир килде150 акша болур. Удавас малина быжа бээрге, ону чыггаш база садар бис. Боттарывыс огородта ногаа аймаан тарааш, өзүмнерни садып турар бис, мал-маганывыс база бар" – деп, хөөреди.
Шынап-ла, дыка эрес-кежээ өг-бүле чорду. Вишняны чыып алгаш, садып-саарып алырывыс ол дээш, чоруптулар.
Бир кил вишняның өртээ 100 акша, а 5 килдиң 750, садче киргени дээш бир кижиниң100, ниити түңү 850 болду. А малина, клубниканың 150 акша боор, бир эвес он килди чыып алган болза, 1500, оон кирген өртээн санаар.
Моон алгаш көөр болза, катчылар хөй-даа акша өстүрбейн садып турарлар-дыр. Бо хүннерде честек-кат төнген, вишня ам-даа баар: инек-караа, малина ам-даа бышпаан. Шупту ыяштарны кыжын шуглап, базырып каар.
Саяна Монгуш,
Мөге Ооржактың
тырттырган чуруктары.