ЧЕРБИНИҢ ВАРЕНЬЕЗИ

(репортаж)
2020 чыл. Август 28тиң хүнү. Чербиниң II-ги варенье фестивалы Чазак деңнелинге онзагай байдалга болуп эрткен. Каа-Хем биле Бии-Хем кожууннарның хөй-ниити албан черлери, уран чүүлчү коллективи чаагай, эм шынарлыг янзы-бүрү варенье, чигирзиг чемни делгепкен.
Кызыл кожууннуң культура эргелелиниң даргазы Кызыл Калдар-оолович Куулар хүндүлүг аалчыларны Чербиниң музей-бажыңынга, чогаадыкчы коллективи-биле сүттүг шай, чаагай варенье, быжырган аъшчем, изиг-хан-биле уткаан.
«Эрткен чылын Черби биле Кара-Хаак оруун чаагайжыдып, көвүрүгнү кылып, туризмни сайзырадыр угланыышкын -биле «Вареньелиг шай» деп 1-ги фестивальдың ажылын ынчаар эгелээн бис. Грант ойнадып алгаш, «Чербиниң вареньези» деп дыка чараш дептерни үндүрүп, варенье рецептизин парлап үндүргеш, республиканың биб­лиотекаларынче тараткан бис. Олар база кат-чимис аймаандан варенье кылып, бо чылгы 2-ги фестивальга киржип келир кылдыр идигни берген бис. Амдыызында ийи кожуун бүрүткедип алган, Бии-Хем биле Каа-Хем кожууннуң чогаадыкчы коллективтери келген» деп, өөрүп таныштырган.
Кызыл кожууннуң Кара-Хаак (Саина Дадар-ооловна Долзат), Каа-Хемниң С.Базыр-оол аттыг культура бажыңының коллективи, кожууннуң төп уруглар биб­лиотеказы (Инга Владимир­овна Моңгуш), «Дыңгылдай» ансамбли (Сайдана Вячеславовна Хертек), «Забава» ансамбли (Ариад­на Спартаковна Мерзабае­ва), Ээрбек суурнуң херээженнер чөвүлелиниң «Ырлажыылы» ансамбль (Ая Сергеевна Сарыг-оол) колдуунда кожууннуң чогаа­дыкчы коллективтери, удуртукчулары байырымныг байдалда, солунун чүү дээр.
Чербиниң бажың-музей эргелекчизи Александра Ивановна Березина көдээ библиотека эргелекчилеп, барык 45 чыл ажылдаан, суурнуң төөгүзүн, үндезин чурттакчыларын эки билир.
– Бо дээрге чүгле эгези-дир. Бо бажың-музейге экскурсия чорударын уламчылаар бис. Ооң чанында кухня, зал тудуу эгелей берген. Маңаа келген аалчылар вареньелиг шай ижип, быжырган баранка, блины-даа чип болур. Чоорту езулуг орус езучаңчылдың онзагай төвү апаар, Шушенское суур ышкаш дээрим ол. Чанывыста арыг кара суг агып чыдар, бистиң девис кээ­ривис 1,5 гектар. Чунар-бажың, гараж, аалчыларга тускай бажың көрдүнген. Ук фестиваль чаа эгелээн, экономиктиг көргүзүг амдыызында чок ийин. Чонга фестивальдың ажылын чедирер, кол сорулгавыс – реклама чорудар, чоортур сайзырай бээр бис. Фестивальдың ажыл-чорудулгазынга эки киришкен улуска шаңналы – варенье.
Орус музей-бажыңче кирери улуг улуска 100, уругларга 30 акша. Ол кирген акшалар-биле келген аалчыларга чаагай варенье, шай, блины, баранка, янзы-бүрү варенье кылыглары чугаажок – деп, Александра Ивановна чугаалай-дыр.
– Шынап-ла, езулуг эрги шагның дер-херексели, эдилели музей-бажыңны каастап турар, кайын чыгдынган ирги, Александра Ивановна?
– Бо бүгү колдуунда мээң авам Вера Федоровна Смир­нованың, ол барык 85 хар чедир чурттаан. Оон ыңай Галина Федоровна Кочергинаның ажылдары бар. Мен бодум база ус-шевер ажылынга ынак мен, аргыыр, даараар дээш. Чижээ: «Зингер» даараныр машина, ооң төөгүзү бир улуг тема – бир-ле төөгү...
Келген аалчы бүрүзү баштайла Александра Ивановнаның солун чугаазы, ажылы-биле танышкаш, чоорту Бии-Хем база Каа-Хем кожууннарның хөйниити албан-организация, чогаадыкчы коллективтериниң ажылынче шымны бээр. Бирги кезээ уран чүүлчү коллективтерниң концерт көргүзүү, көрүкчүлер мында дыка хөй эвес, билир-ле болгай силер, бүгү хемчеглер шыңгыы, чурумнуг.
Орус музей-бажыңының девискээринде, ажык дээр адаанда «Чербиниң вареньези» деп фестивальдың тургузукчулары Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилели, Кызыл кожууннуң администрациязы, кожууннуң культура албан чериниң коллективтери бир демниг ажылдаан. «Чылдың вареньези», «Күстүң капустазы», «Тоолчугашты белекке» дээн мөөрейлер чогаадыкчы коллективтерниң ансамбльдери бараан болган.
Сукпактың культура бажыңы вареньениң 12 хевирин кылып эккелген: көк-кат, жимолость, арбуз картындан оон-даа өске. Чүге кат аймаандан эвес, ногаа аймаандан, харын-даа чечектерден.
Чаа-Хөлдүң Ак-Туруг суурдан ромашка вареньези (1 кг ромашка чечээнге ол хире чигир херек). Бо варенье чөдүлге эки, шайга каап чиирге кедергей чаагай. Оон аңгыда, дузаан мөөгүлер эккелгенин Сукпак суурнуң культура бажыңының эргелекчизи Инга Монгуш чугаа­лаан.
«Счастливая юрта» деп со­циал төлевилелдиң киржикчилери (удуртукчузу Светлана Ооржак) вареньелиг блины-биле аалдап келген. Кызыл кожууннуң КааХем суурнуң культура ажылдакчылары төлевилелдиң ажылын улам калбартыр сорулгалыг. Лимон, морковьтан кылган варенье «Оранжевое настроение», «Говорящий взгляд» крыжовник (казылган-кады), инек-караа, база ээжегей (чымчак творог). Творог билдингир-ле болгай, мында кальций элбек. Бир эвес аңаа бичии сүт холуптар болза, йогурт апаар. «Профессор» деп вареньени алоеден кылган.
Фестивальдың найыралчы вареньези малина база ранетканы Чербиниң культура ажылдакчылары хайындыргаш, аалчыларга сунуп, холун актаан. Чараштыр белеткээн савада шак-ла ындыг вареньени хөй уруг-дарыглыг база социал байдалы куду өг-бүлелерге берген.
Ажыл-ишчи чугаалар, концерт көргүзүү, чамдыктары изиг шай, чем белеткээн, өскелери варенье хайындырып, мастер-класс көргүскен. Тайылбыр ажылы база чоруп турар. Чаңгыс сөс-биле фестивальды интернационалчы, найыралчы, культурлуг, көрүштүг бедик деңнелге эрттиргенин келген аалчылар магадаан.
«Келир чылын мед фестивалын эрттирер бис» – деп, Кызыл кожууннуң культура эргелелиниң даргазы Кызыл Куулар соруу хайнып, ону канчаар эрттирерин баш бурунгаар көрүүшкүн-биле демдеглээн.
Кызыл кожууннуң культура албан чериниң ажылдакчылары, чогаадыкчы коллективи үретүңнелдиг, бедиктерже чылдан чылче сайзырап, арга-дуржулгазы бедип турары онзагай-дыр.
Лидия ИРГИТ.