Чечен чугаа
Аалывыс уруг-дарыы шупту-ла аът мунарынга, ылаңгыя ону чарыштырарынга, дыка ынак. Чылдың-на оваа дагаан черге бир хөрлүг, адаанныг оюн – аът чарыжы. Улуг дагылгага хемниң ол-бо чарыындан, чоок-кавының малчыннарындан аңгыда, суурдан безин хөй чон чедип кээр. Ол үеге чедир аът мунукчулары шыырак белеткенир. Кежээлерде кадарчылар мал-маганын коданче киирип эккелгенде, бир кезек үе оолдар аалдан ырак эвеске аът үзүүргедир. Аъттарын сорук киир алгыржып, кускуннажыры орайга чедир үргүлчүлеп тургулаар. Дагылгага чедир каш хонук артып калганда, чарышка салыр аъттарны соодар. Ол шуут езулуг улуг эртем: аътты кадар оъттуг азы чүм эвес оъттуг черге барып өртеп каар, а буттарын баглавас. Оон элээн каш шак иштинде сугга, ооң соонда даштыг-сайлыг черге база тургузар, а эртен-даарта чарыш мурнунда хүнде баглаашка кээп баглап каар. Аът соодарын хандыкшыл-биле кичээнгейлиг чорудар. Мерген угаанныг өгбелеривистиң салгалдан салгалче дамчыдып чоруур база бир улуг эртеми ол. Кырган-ачавыстың үлегери-биле мээң даайларым чарышка салыр аъттарын ынчаар соодуп алырлар.
Эрткен чылын Оваа дагаан черге болган аът чарыжы кажангызындан артык сүрээденчиг болган. Аъттарывыс дынын тудуп алган чаа-ла бөлдүнчүп, четчележип турар үевисте, кула аъттыг уруг келгеш, чыскаалдың ужунга барып туруп алды. Аът чарыжынга кыстарның киржип турганын мен мооң мурнунда черле көрбээн мен. А ам... “Бо уруг бистиң-биле кады-ла чарышка киржири ол-дур аа” – деп бодап каан мен. Мунуп алган Кула-Дайы ана аскымнаар чүве... Багай эвес аът хире. Ону үзүүргедип турганын чаңгыс-даа көрбээн-дир мен.
Уругнуң адын Чинчи дээрин билир мен. Аалдарывыс үргүлчү кады чайлаар. Бистиң күзээвистен оларның күзээ улуг-ла ырак эвес, бичии тей артында. Чинчи ада-иезиниң чаңгыс кызы. Ынчангаш хүннүң-не хой кадарар. Аалдар уруглары шупту чыглып, каттаар азы тооруктаар дей бергенде, ону ачазы солуп, хоюн кадарар. Авазының дуңмалары харын чедип келгилээрин көргүлээр турдум. Чинчи менден бир класс улуг. Шык кудумчузунда даай-авазы сугга өөренип кыштаар. Суббота келирге-ле, ачазы уруун аъттыг барып ап алыр. Оларның кыштаа суурдан чоок. Ынаар кылаштап-даа чедип болур чүве.
“Аът чарыжынга кыс кижиге аштырып алыр болза, ыядынчыг болур” — дээн бодал мээң бажымга шывыраш диди. “Ынчалза-даа Чинчи бистиң-биле кады кежээлерде аътка шаап ойнап турбаан болгай. Аът мунары кандыг ирги...” – деп бодумну оожургаттым.
Шиитпирлиг үе-даа келген. Мен Калчан-Доруумнуң мойнун эргеледип часкап каап, аът салыкчызының тугу кажан хөлбеш дээрин манап, эзеңгим хере тепкен ор мен. Эштерим оолдарны эргий көөрүмге, Чинчини база эскерип каан хире. Ынчалза-даа олар улуг тоомча чок шырайлыг болду: кыс кижи оларга каяа чедерил...
Тук хөлбеш дээн, эдиски эдипкен. Калчан-Доруумнуң дынын салыптым. Ол бурунгаар аттыга берди... Кандыг-даа бодал баштан уштуна берген. Дүрген-не, дүрген. Чүгле, чүгле... аът аксы тыртар черге бир дугаарында чүгүртүп чедер... Ол-ла.
Мурнумда үш аът ушта чүгүртүп олур. Кымның-даа мурнунда Сарала. Ону мунган Маадыр-оол үе-үе болгаш-ла, артынче көрүп каап чор. Ооң соонда Кара-Ой. Ону Чиңгис мунган. Ол база-ла соонда аъттарже ээгип көрүп, хайгаарап калды. Субудайның Шилги-Дайы Кара-Ойга чедер-четпес. Соомда ырак эвесте Бурундук чүгүртүп олурарын билип четтиктим. Ооң “Шу! Шу!” дээн үнү чушкуумда дыңналды. Мээң-биле дужааштыр Кула-Дай! Чинчиниң өрээш, чарнын куду салып бадырып алган узун эвес чажы эстеңнээр. Аа! Оода кыс кижиниң соонга калырга, кайын тааржырыл... Калчан-Доруумну кымчылай каапканымны бодум безин билбейн бардым. Ону кончуг чүгүрүк Шокар-Бе төрээн болгай. Үезинде Шокар-Бе каш-даа катап кандыг-даа аътка четтирбейн, бирги черже бүзүрелдиг үнүп чораан. Чүгүрүк Шокар-Бениң оглу, эргелиг оглу, Калчан-Доруг, шу-де!
Калчан-Доругнуң маңы ам-на үнүп келди. Ол кылыйтыпты. Мурнумда чораан Субудайның Шилги-Дайын эртип келдим. Удаваанда Чиңгистиң Кара-Ою база соомда калды. Саралага чедери бергедеп чор... Ынчалза-даа Маадыр-оол артынче-ле көрнүр дээш аъдының чоруун кошкадып чоруурун эскердим. Аа! Манавааным чүүл... Кула-Дай Сараланы эрте берди. Кандыг кончуг халдыр уруг боор! Узун эвес шыва тонунуң эдээ хадыыр. Эзерже ол шуут чыпшынып кире берген... Аътка халдырының чиигин.
Ша-даа четпээнде, Сарала мээң Калчан-Доруумнуң соонда калды. Аъдымның мойнунче холум-биле часкап каап чор мен... Мурнумда Чинчи... Мурнумда Кула-Дай... Чалгын чок бол, Кула-Дай чүгле ужугар. Белен эвес аът турган-дыр аа... Канчап чедерил...
Карак чивеш аразында дег болганда, аът аксын тыртар чер чоокшулап келди. Каш базым... Кула-Дай ында! Кула-Дайның соондан мээң Калчан-Доруум кире халып келди. Аъдым ээй соп турар үемде артымдан Сарала чүгүртүп келген болду. А ооң соонда Субудайның Шилги-Дайы. Шилги-Дайның соонда Бурундуктуң Чыраа-Боразы... Чарышка Чыраа-Бора бир дугаар киржип турар хирезинде база-ла хоомай эвес түңнел-дир деп бодандым.
Арткан эштеривис аът аксы тыртар черже удаа-дараа маңнадып кээп-ле турлар. Кула-Дайны ам Чинчиниң ачазы Чимит акый мунуп алган дуу шошкудуп тур. Чарышка киришкен аъттарны ол дораан-на доктаатпас чаңчыл-биле мен база-ла Калчан-Доруумну оожургадыры-биле ооң чоогунче шошкуда бердим. Аалдың улуг, бичии уруглары шуптузу Чинчиниң чанында...
Шупту аът мунукчуларын ол эрестиг кыс одурту көрүп хүлүмзүрүп каап олур. А чарыш аъдының мунукчуларындан Чинчиниң уунче көөр кижи чок. Бир чамдыктары хажыызынче, а өскелери куду көрнү бээр. Ынчанмайн канчаар! Шупту оолдар чаңгыс кыска аштырып алганнар.
Ол чылдың оваа дагылдазының аът чарыжының улуг шаңналын – кулунчакты эрес-шоваа Чинчи чаалап алган. Улуг-даа улус, эш-өөрү ооң холун тудуп, бажын чыттап, эктинден часкап, байыр чедирип турда, бис ыыт чок бис. Боттарывыстан ыяткаш, ыыт чок барган тур бис. Элээн болганда харын Чинчиге байыр чедирип, чанынга чеде берген бис.
С.Комбу