«Шынның» аалчызы, Тываның Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржу (Сергек Олегович Сарыглар) Шагааның утка-шынарының дугайында тайылбырны берген.
— Хүндүлүг башкывыс, тыва чонувус-биле чолукшуп, бо чылын Шагаа байырлалы элээн өскерилгелерлиг болгаш хондур болур номчулга дугайында база тайылбырлап бээр силер бе?
— Амыр-менди, хүндүлүг чонум! Аал-оранывыс, арат-чонувус амыр-тайбың-на чорзун! Ынчаарга бүдүү айының болгаш Шагааның утказының дугайында тайылбырлап көрейн. Бүдүү айы дээрге, белеткел үези болгаш чылдың сөөлгү айы. Кандыг болурул дээрге, иштики база даштыкы байдалдың арыглаашкын үези болур. Иштики байдалы дээрге, бурган башкының өөредиинде чугаалап турары-биле алырга, кижиниң иштики делегейин илередир сагыш-сеткили болур, а даштыкы дээрге, оран-савазы болуп турар. Бо өртемчейде частырыглар черле турар, ынчаарга, иштики дээрге кижиниң бодунуң частырыглары болуп турар. Дараазында ол частырыгларын катаптавазы-биле сагыш-сеткилин чаа байдалче киирип, арыглаары болур. Багай үүледен адырлыйн деп бодунга даңгыракты салыр ужурлуг. Даштыкы байдалы дээрге, арыгланып-аштанып, чаа үнүп кээр чылда белеткенири болур. Оран-савада үрели берген эт-сеп, идик-хепти аштап-арыглап ап чорза эки. Шупту чүүл бүдүн-бүрүн болур ужурлуг. Катап тургустунмас хире болза, ону ажыглавас, бодунче багай энергетика тыртар. Ынчангаш арыглаашкынны кайы-даа талазындан кылыр ужурлуг.
Бүдүү айында оваарымчалыг, кичээнгейлиг болгаш бодамчалыг чорза эки. Чылдың ужу-бажында серемчилелдиг болур. Ооң соонда бүдүү хүнү келир. Ол болза айның 30 чаазы-дыр. Бүдүү хүнүнүң бетинде 29 чаазының арыглаашкыны уткалыг болур.
Чурум ёзугаар 5 шактан 7 шакка чедир Дугжууба арыглаашкыны кылыр. Чон ону пат билир болгаш мырыңай чаңчыга бергеннер. Дугжууба азы Сор ёзулалын бөдүүнү-биле билип алыры дээрге, багай чүүлдерден адырлыры болур. Тыва далганга бичии чигир база саржагны холааш, бажындан эгелээш мага-ботка дээртир. Угаан-медерелди чаартыр. Таарымча чок байдалдарны, багай чүүлдерни сиңирер. Кысказы-биле алырга, багай чүүлдү сиңиргеш, отче каар. (Таарымча чок байдалдарга аарыг-аржык, шаптараазын, доора күштерниң хоразы, адааргал хамааржыр). Далганны чүге ажыглаан дээрге, багай чүүлдү сиңирип турар деп бодап алыр. Сор езулалында отче каар. Ооң соонда угаан-сарыылга узуткаттынып каар деп бодап ап чорза эки. Тыва далганны (хоорган) ажыглаар апаар, чиг далганны ажыглап болбас. Чиг далган сиңирип шыдавас база отка каарга, кыппайн баар.
Ийи дугаар хевири болза, пөске азы саазынга чоттунуп болур. Оон октаптар, мону кижи боду канчаар хүлээп алырыл, ынчаар кылыр. Тыва далгандан кижи дүрзүзүн база кылып ап болур. Өгбелервистиң чугаазы-биле алырга, аза мегелээри деп чугаалаар, доора күштер ол чоттунган арындан чүдексингеш чоруй баар. Шаанда чаш төл кодурлап, балыглап аарый бээрге, кижи дүрзүзүн кылгаш, чорутсун дээш ынаар киир үрүптер турган. Багай чүүлдерни сиңиргеш, оон отче салыр, ол үеде ынчаар-ла узуткаттынар. Сор ёзулалын кылып турар үеде эрткен чылда чыглып келген багай шаптараазыннарны арыглаар.
Оон чоорту база боттарывыстың талавыстан чырыдыышкын ажылдарын кылырын сүмележип турар бис. Делгереңгей тайылбырларны ооң соонда база бериптер бис. Бөдүүнчүдүп алгаш кылырга, эптиг белен болур, нарын болбас. Бөдүүнү-биле кылырга, артык үзел-бодал турбас болур. Долу ёзулалды кылган бис деп бодап ап чорза эки. Сор ёзулалын кылып дооскан соонда, эрги чылды үдеп, бүдүү хүнү үнүп кээр.
Эрги чылды үдеп, 30 чаада, бүдүү хүнүнде 21 шактан 23 шакка чедир дорт дамчыдылга, номналды эрттирер бис. Даң бажында, 3 шак 40 минута турда, пар шагының пар айында Шагаавысты уткуп алыр бис. Ол дээрге частың башкы айы. Бөмбүрзектиң тургузуун шын эвес деп шыдавас бис. Ай санаашкынында чоруп турар. Чижээ: эрткен чылын Шагаавыс 2 айның 24-те келген, ам бо чылын бичии эрте кирип турар. Оон дараазында чылын бир аңгы болур, октаргайның шимчээшкининиң аайы-биле чоруп турар. 3 шак 40 минута турда чизе шагы келир. Ол үеде назын хайырлаар, улуг улус черле одуг турар болза эки. Бичии уруглар ажырбас...
А Камбы-лама эргелелиниң лама башкылары Цэчэнлинг хүрээзинге 4 шакта номналды эгелээр бис. Дөрт шактан беш шакка чедир чаа үнүп келген чылывыс эки, чедиишкинниг болзун дээш, чалбарыг кылыр бис. Йөрээл сөстер чугаалап, 7 шакта саңывысты салыр. “Эртежи кижи эзерлиг аътка дужар” деп чон чиге-ле чугаалаан болгай. Бистиң шаанда өгбелеривис караңгыда саңны салбас, чер чаа чырып турар үеде салыр чораан. Саң салырда, аъш-чемин белеткеп, аштанып-чемненгеш, эки сеткил, өөрүшкү-биле чылды уткуп алыр. Салган сорулгазы-биле ажылдаар. Эр кижи өдээнден дашкаар саңын салыр. “Өгнүң ээзи” деп адааны анаа эвес. Шаандан тура өгнүң эр ээзи малын малдап, аң-меңин аңнап чораан. Аъш-чемни өөнче эккеп чораан. Херээжен ээзи өг-баштың иштики байдалын тургузар. Эр кижиниң чаражы — эрес кашпагайында болур. Эрес кашпагайы дээрге ажылгыр, амыдыралчызы-дыр. А кыс кижиниң чаражы — эвилең-ээлдээ, мөзү-бүдүштүг болуру.
Өөнүң ишти саң салыр аъш-чемин белеткээш, тутсуп бээр. Саңны каяа салыксаар силер, чүгле арыг девискээрни шилиир ужурлуг. Өгнүң ээзи белеткеп каан чемин саңга салгаш, алгап-мактаар, чажыын чажып, дилег кылыр. Дилег, ол кандыгыл дээрге, бистиң амыдыралывыска херек, таарымчалыг байдалдар: узун назын, ажы-төлүм эртем-билиглиг болзун дээш, янзы-бүрү күзээшкиннерни хайырлап бээрин дилээр. Саң дээрге, төвүт дылдан “арыг база арыглаар” дээн уткалыг. Бирээде, арыг дээрге янзы-бүрү байдалдардан хамааржыр. Бодунуң кылган амданныг аъш-чеми болур. Бодуңнуң холуң-биле азы бар кежииң-биле кылып алган чемиң болур, өске кижи коштунмас болур. Кым-бир кижиниң ажы-чеми эвес. Бир-ле кижиниң чемин оорлап алгаш, салырга, болдунмас. Ийиде, арыглаар дээрге, саң болза кижини арыглаар. Таарымча чок байдалдардан арыглаары болур. Саңнар база аңгы-аңгы болур. От саңы, суг, оваа саңы дээш.
Саң дугайында. Мооң мурнунда үеде саңны чүге караңгыда салып турган бис дээрге, кандыг-даа чүүлде ужур-ла бар. Ынчангаш эртемденнер-биле сүмележип, чугааны кылгаш, караңгы үеде саңны салып турган. Ам бо үеде ужуражылганы база эрттирген бис. Шаандагы үеде Шагааның канчаар эртип келгенин архив документилеринден номчуп, көрүп турдувус. Шажын чүдүлгени хоруп турар үеде, улус көрбээнде, боттары сүзүүнүң күжү-биле салып чорааннар. Шаандагы Шагааларны эрттирип турганы даң бажы болуп турар. Ынчангаш ам бо үеде шагдагы чаңчылывысче дедир эглип турарывыс бо. Оон ыңай кадык чурттаар деп бодаар болза, шын удуп дыштаныр, шын чемненир, шын шимченир. Шагаавысты эки уткуп алыр бис дээш, чалбарып, сүзүглеп чорзувусса эки.
Бистиң өгбелеривистиң шажынны эккелгенинде ужур-ла бар. Тываларның сүзүү дыка күштүг. Бистиң үлегер домактарывыс безин шажындан укталып үнүп келген. “Шаг шаа-биле турбас...” дээн ышкаш.
Үүле-салым дээрге, боттарывыстан хамааржыр. Салым-чолдуң тудукчулары дээрге бис боттарывыс болур бис. Бо хүнде чүнү кылып турарывыс дээрге келир үеде чүнү манап турарывыс ол. Эки чүвени кылып чоруур болзувусса, келир үеде эки болур. Бир эвес багай чүүлдерни кылыр болзувусса, келир үеде эки эвес болур дээн ышкаш.
Ак айда болза өг-бүлези, дөргүл-төрелдери-биле шупту йөрээлдерни салып, эки күзээшкиннерни күзеп чолукшууру чугула. Бир чаадан 15 чаага чедир багай чүүлдерни кылбас болза эки. Эки чүүлдерни кылыр. Ам уткуп алыр чылывыс болза, сорулга салган улуска кежик чолдуг, эки чыл болур. Шагаада чемниң дээжизин өргүп салыр, эки чаңчылывысты утпаалыңар, чонум!
— Номчулгалар хүрээге эртер бе, кожуун, суурларда чонга канчаар болур ирги, башкы?
— Шагааның номналдары интернет дамчыштыр дорт дамчыдылгага эртер. Февраль 10-нуң хүнүнде 9 шакта номналдар болур. Оон улаштыр 4 шактан 5 шакка чедир номналдарны номчуур.
Саңны ажык дээр адаанга салыр. Аңаа болза, чон кээп болур. Серемчиде хорамча чок дээр болгай, санитарлыг чурумну сагып, камгалал маскаларны кедип алырын утпаза эки.
— Хоругдалда улусче кирип, арыглаашкын кылып, номналдар номчуп бээр силер бе?
— Ийе, ынаар ай санында лама башкылар кирип, номналдарны чорудуп турар. Ында улузувус-биле харылзааны тудуп, арга-сүмени берип чоруур бис.
— Сор ёзулалында кайы хире хемчээлдиг далган кылып алырга эки ирги, башкы?
— Ийе, ол база кол айтырыг-дыр, чамдык улус утказын билбейн баар-дыр. Далган бичежек, салаа хире хемчээлдиг болур. Чоттунар үеде хол, салаа истери артып каар болза эки. Хемчээли бичии болганындан дүрген эстип чидер. Улгаттыр кылырга, отка каарга кыппас болур, хаптыг чемни отче киир октап болбас...
— Эрткен чылды кандыг эрткен деп санаар силер, башкы?
— Эрткен чыл Марс турган, ынчангаш эртип турары кадыг болуп турар. Ам бо үнер чыл Юпитер-дир, хоп-чип көвүдеп болур. Үезинде хар, чаъс чаап кээр, тараа-быдаа дүжүттүг эки чыл келир. Күзел-сорулга салып алган улуска эки, чогуп, бүде бээр. Кижиниң сагыш-сеткилинден, иштики делегейинден дыка хамааржыр, иштики байдалы эки болза-ла, шупту эки болур. Сагыш-сеткиливистен база дыка хамааржыр, арыг болур болза эки. Амыдыралда сүме база дыка ажыктыг. Эки сүме кижиге экини эккээр. Ынчангаш ажыл-агыйга, өг-бүлеге эки сүмележиишкин херек, эки чүүлге чедирер боор.
— Ынчаарга, даң бажында номнал үезинде бичии уругларны эдертип болур бе, башкы?
— «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп чугаалаан чоннуң угаадыы бар. Тывалар ёзу-дүрүмнү чажындан-на белеткеп, эки ажыктыг чүүлдерге өөредип чораан. Чижээ, «Мен бодап олурарымга, ол хире харлыг турган мен» деп чугаалаар. Бистиң өгбелеривис 9 харлыг кижи 9 кулаш сыдым-биле аътты шалбадаптар дээр болгай. Байдалды көрүп тургаш, бис, тывалар, 9 хардан өрү турар болза ажырбас деп санаар бис, азы 12 эргилдени эрткен 12 харлыында эгелей бээр болза, караа-биле көрүп, кулаа-биле дыңнап, медереп билип турар болза, сагыш-сеткилинге артып калыр, кижизидилге ажылы күштүг болур.
— Номналга апарган аъш-чемин дедир ап болур бе, азы езу-чурум-биле кандыгыл?
— Аъш-чемин өргүпкеш, дедир алыры чараш эвес. Берипкен чүүлүн алымнавас. Номнал үезинде өргүүр чемнерин бир аңгы белеткеп алыр, а курайлаар чеми база аңгы болур. Ынчан частырыг турбас.
— Кызылдың оң талазында хүрээ ажылдап турар бе?
— Бо хүрээ дээш мен база дыка сагышсырап олурар мен. А бурган башкының овур-хевирин Буян башкы шагдан тура кылып белеткээн турган. Улаштыр черле сайзырадып кылыр бис. Ажылы доостур чыгап келген, шупту демнежиптер болузувусса, черле төндүр кылыптар бис деп бүзүрээр мен.
— А Шагаада саңны каяа салырыл, башкы?
— Саңны Кызыл хоорайга болза, Дөгээ даанга, Кадарчыга, парк иштинге, черле ооң мурнунда салып турган черлерге салыр.
— Үүле-салым, чылдагаан, түңнел деп… Чаш тургаш, аарып база аварияга таварышкан турган чылдагааны чүде ирги, башкы?
— Чижээлээрге, аарыг дээр болза, ол 4 хевирлиг болуп турар. Бирээде, үүле-салым. Эрткен назыда багай херек кылырга, үүледен аарыыр. Ийиде, доора күштерниң талазындан аарып болур. Үште, сагыш-сеткилден. Сагыш-сеткилден боду аарыгны тып алыры. Дөртте, боттуң буруузундан. Чижээ, серемчилел чок болганындан. Серемчилел чок дээрге, сүнезин чок амытан деп бурган башкы чугаалап турар. Чеже-даа 100 хар чедир чурттаар тургаш, серемчилел чогундан назынын кызырары. Ынчангаш эрткен үелерде кылып чораанывыстың түңнелдеринде чурттап турар бис. Бо хүнде аас-кежиктиг чурттаары дээрге, бодундан хамааржыр.
Чижээ, эрткен назыда багай үүле кылып чорааны, бо назыда эки эвес үүлени кылганы дээш, хараадаашкын кылырга-ла, арыгланыр. Чижээ, бир-ле чоок улузу-биле маргыжыпкаш, буруузун миннип чугаалап чорза эки. Бис, амылыглар катап-катап төрүттүнүп турар бис. Энерел сеткил оттуруп турарывыс ол болур. Бурганнарның мурнунга хараадалды оттурар, долу тейлээшкинни кылырга, эки арыгланыр, үүлениң аарыглары эстип чидер. Үргүлчү буянныг үүлени кылып чорза эки. Кандыг үүлеге кандыг номну номчударыл, экижип чоруп турар боор. Үште, сагыш-сеткилге тайбың байдалды киирер. Чырык харылзааны, тускай ёзулалдар кылган соонда, эттинер. Эмчилээрге кадык-даа боор, чүгле ёзулалдар кылдыргаш, эттинип база турар. Арга-дуржулгалыг, хүндүлүг эмчилеривис база эскерип эгелээн. Номдан номчудуп алыр кылдыр сүмелеп турар. Оон ыңай иштики делегейден сагыш-сеткилди өскертири. Сагыш-сеткилди тайбың байдалче киирери. Бурган башкының өөредиин, суртаалын өөренип, сүмележип турарга-ла, ажып эрте бээр. Бот баш бурунгаар медереп билип алыр болза эки.
Ниитизи-биле бурган башкының өөредиинде шупту-ла хилинчек-човалаңның өзээ үш хоран деп чугаалап турар. Оларга кылык-килең, улуургак-билииргек чорук, мугулай чорук хамааржыр. Тибет медицинада шупту аарыгларның уржуу бо деп санап турар. Аас-дыл, хилинчек-човалаңның тыптып турары база бо. Кылык-килең хайындан багай үүлени кылып турар. Мугулай болганындан хилинчек-човалаңны оттуруп алыр. Ону болза тайылбырлаары эптиг болзун дээш, бичии уругларга чылан, дагаа, хаван кылдыр чуруп турар. Чылан дээрге кылык-килең, дагаа — улуургак-билииргек, хаванны мугулай чорукка хамаарыштырып турар. Дөрт элементиден база хамааржыр, ол болза чер, суг, от, хат болур. Кылыктанып хорадаарга, хат көдүрүп алгаш баар, хан базыышкыны эгелээр. Улуургак-билииргек болганындан, мен деп сеткиишкинге алзып турар. Килең деп чүве база күштүг болур. Чамдыкта биле тура-ла кылырга, айыыл болур. Чижээ: бажың кырындан биле тура-ла шураарга, кемдей бээр. Ол болза мугулай чорукка хамааржыр. Ынчангаш хилинчек-човалаңның өзээ ол болур.
Кара чааскаан кижи бир-ле чүүлдү чедип алыры берге, ынчангаш сүмележир. Эп-найырал, сүмележиишкин эки түңнелге эккээр.
Бо чылын сүмележип тургаш, архив документилеринде-даа бижип каан аайы-биле, Шагаа хүнүнде хондур-дүндүр номналдар болуп турбас, мөргүлдерни шактарлыг эрттирер деп шак мындыг шиитпирге чедип келген бис. Моолда-даа, Бурятия-даа шупту буддийжи чон шак мынчаар эрттирип турар.
— Сарыг шажынның дугайында тайылбырны кончуг тода болгаш бөдүүнү-биле чугаалап турары эки-дир, ынчаарга, ай санында солун-сеткүүлге өөредиглер дугайында доктаамал чырыдар болза, кандыг ирги, башкы?
— Ийе, ол дыка эки сүме-дир, ай санында чырыдыышкын ажылын кылыр болза, чонувуска ажыктыг болур. А кожууннарда чонувуска удавас Тыва Үндезин культура төвүнүң ажылдакчылары-биле кады демнежип алгаш, үнүүшкүннерни кылып эгелээр бис. Ынчангаш, хүндүлүг чонум, Шагаавысты амыр-менди уткуп ап, эрги чылывысты база эки сеткил-биле үдептээлиңер, каң кадык, орууңар ак болзун! Шагаа-биле чонумга изиг байырны лама башкыларның өмүнээзиден “Шын” солунну дамчыштыр чедирип тур мен, бүгү-ле ажыл-херек чогуп чорзун!
– Улуу-биле четтирдивис.
“Шын” солуннуң редакциязы.