Бир эвес мээң дылым даарта чидер болза,
Бодум бөгүн өлүрүнге белен-дир мен.
Расул ГАМЗАТОВ,
Дагестан Республиканың улустуң шүлүкчүзү:
(“Төрээн дылым” деп шүлүүнден)
Республиканың күрүне дылдары эрге-байдалдыг кылдыр Тыва Республиканың Үндезин хоойлузунда (Конституциязында) хүлээп көрдүнген орус болгаш тыва дылдарже Тываның Баштыңы албан-дужаалга ажылдап турган болгаш ажылдап турар даргалар боттарының кичээнгейин угландырганы эки чүүл болуру чугаажок.
Тывага орус дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалын 2013 чылда ынчангы Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң шиитпири-биле доктаадып тургускан. Ону Россияга болуп көрбээн болуушкун, ындыг чүүл эң баштай Тывага болган деп массалыг информация чепсектеринге ол үеде демдеглеп турган. Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның саналы-биле ноябрь 1-ни Тыва дыл хүнү кылдыр доктаатканын тыва улустуң төрээн дылын камгалап арттырарынга салдарлыг кылдыр чон хүлээп алган.
Тыва дыл хүнү-биле холбаштыр бо чылдың ноябрь 1-де Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың чонунга байыр чедириишкининге “... амгы салгалдың ажы-төлү тыва дылывысты уттуп бар чыдары дүвүрелди оттуруп турар” деп демдеглээн.
Республиканың Чазааның бо чылдың ноябрь 1-де, Тыва дыл хүнүнде, болуп эрткен Аппарат хуралынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тыва дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалын доктаадып тургузар дугайында шиитпирни хүлээп алганын чарлаан. «Боттарывыстың ук дөстеривисти кажан-даа чидирбес, төрээн тыва дылывыстың бүгү байлаан болгаш кайгамчык чаражын камгалап арттырып, салгалдарывыска дамчыдып бээр ужурлуг бис” – деп, республиканың удуртукчузу демдеглээн.
Ол ышкаш интернетте бодунуң блогунга: “Бодунуң төрээн дылын билбези – ада-иезинге, өгбелеринге хүндүлел чогу-дур” – деп, Владислав Ховалыг бижээн.
Тыва дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалын тургузар шиитпириниң дугайында Владислав Ховалыг дыңнадырга-ла, ооң блогунга бо шиитпирге болгаш тыва дылга хамааржыр бижимелдер эңдерли берген. Оларның чамдыызы мындыг.
Владимир Серен: Чазак Даргазының тыва дылдың сайзыралы дээш салып турар хөделиишкиннерин деткип тур мен. Өске республикаларга баарга, эң ылаңгыя татарларда, шупту чүве боттарының дылында боор чораан. Аэровокзалга кирип келгеш, Татарияда келдим деп кижи эскерип каар. Чарлалдар безин бир дугаарында боттарының дылында, а ооң соонда орус дылда. Кудумчу транспорту, садыг-делгүүрде рекламалар, албан болгаш ажыл-агый черлериниң аттарын татар болгаш орус дылдарда бижээн. Мен бодаарымга, өске чоннардан өөренип, оларның арга-дуржулгазын ажыглаары чөптүг. Ажы-төлүвүстүң угаан-медерелинге "Мен тыва кижи-дир мен", " Тыва – мээң төрээн чуртум" деп минниишкин ынчан ала-чайгаар чедип кээр деп-ле билип тур мен.
Федор Куулар: Экии, Владислав Товарищтайович! “Карусель” деп каналды тыва дылга көргүзерин чедип ап көрүңерем! Якутияда “Карусельди” якут дылда көргүзүп турар!
Лю Хе деп аттыг кижи: Кончуг эки-дир! Ол инспектор тыва телевидениениң харыысалгалыг ажылдакчыларындан тыва дамчыдылгалар дылын литературлуг нормаларга дүгжүп турарын шыңгыы негээр болза эки, чүге дээрге кижи дыңнаар арга чок апар чыдар.
Мөңгүн-оол Моңгуш: Телевидение болгаш радиода тыва дыл кырында дамчыдылгаларны арыг тыва дыл кырынга чугаалап билир кижилер эрттирер кылдыр салып көрүңер.
Владислав Ховалыгның блогунда болгаш социал четкилерде тывалар боттарының төрээн дылын чүү хире билириниң, тыва дылдың амгы байдалының дугайында бодалдар, тыва дылды камгалап арттырарынга хамаарыштыр саналдар арбын болган. Оларның шуптузун барымдаалап көөр чүве болза, тыва дыл талазы-биле инспекторнуң кылып чорудар ажылы ооң бажын ажыгла-дыр.
2013 чылда орус дыл талазы-биле инспекторнуң, бо чылын тыва дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалдарын доктаадып тургускан-дыр. Олар кандыг ажыл чорудар дугайында чугаа-соот хөй-дүр. А оларның албан-дужаал аайы-биле албан-хүлээлгелери кандыгыл?
Республиканың массалыг информация чепсектеринде ажык медээлерден (чон колдуунда оон дыңнадыглар билип алыр болгай) Тывада орус дыл инспекторунуң албан-дужаалының болгаш ооң албан-хүлээлгелериниң дугайында албан ёзузу-биле хүлээп алган саавыр көзүлбес чорду. Чүгле харын Кызыл кожууннуң чагыргазының 2016 чылдың февраль 10-да үндүргени №21 доктаалында “Кызыл кожуун” муниципалдыг районда орус дыл талазы-биле хөй-ниити инспекторунуң албан-хүлээлгелериниң дугайында чүүл бар.
Россияның болгаш Тываның хоойлу-дүрүмнеринге дүүштүр ооң кандыг шынарлыг тургустунганын чүгле юристер үнелеп болур. Ынчалза-даа ында “Орус дылдың амгы литературлуг нормаларын хажыткан таварылгаларны илередип тывар болгаш болдурбас” деп бижээн. Бир эвес төрээн дылынга тывалар канчаар чугаалажып, бижип турарынга хамаарыштыр алыр болза, тыва дылдың литературлуг нормаларын сагыырын хынаары, ону болдурбазы тыва дыл талазы-биле инспекторнуң дорт албан-хүлээлгези апаар-дыр.
“Инспектор” деп билиишкинни словарьлардан сонуургап көөрге, инспектор – күрүне албан черинде ажылдап турар албан-хаакчызы кижи, ооң албан-хүлээлгези – хоойлу-дүрүм ёзугаар доктаадып тургускан дүрүмнерни болгаш чурумну хамаатылар, албан-дужаалдыг кижилер болгаш организациялар канчаар сагып, күүседип турарын хынаары. Бо билиишкин ёзугаар алыр болза, тыва дыл талазы-биле инспекторнуң албан-хүлээлгелери тодаргай, оларны эрге-чагырганың чогуур органнары ажылдап кылыр, хүлээп алыр ужурлуг-дур. Хоойлу-дүрүм ёзугаар быжыглаан эргелеринге, албан-хүлээлгелеринге тыва дыл талазы-биле инспектор ооргалангаш, тыва дылды өөрениринге, ону ажыглаарынга хамааржыр дээш өске-даа чидиг айтырыгларны чедиишкинниг шиитпирлээр арга-хоргалыг болур. Тыва дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалының, эргелериниң болгаш хүлээлгелериниң дугайында доктаал-саавыр-биле чонну чогуур органнар таныштыра-ла бээр боор.
Тыва кижи бүрүзү төрээн дылынга тоомча чок, өг-бүлезинге тывалап чугаалашпас, ажы-төлүн тыва дылга өөретпес болза, тыва чон чоорту чиде берип болурунуң демдектери амгы тыва ниитилелде көстүп келген. Бодун тыва омактыг мен деп санавас, төрээн дылын өөренир күзели чок, ону ажыы чок деп санаар кижилер тыва аныяктарның аразында бары социал шинчилелдер үезинде илерээн. Өгбелерден дамчып келген дылын ажыы чок деп санаар кижилер чоннуң аразынга көвүдээрге, төрээн дылынга өг-бүлезинге чугаалашпас болза, ажыктыг дылдарны өөренип алырының харылзаа аргалары телевидение, радио, интернет дүрген сайзыраанда кайы-бир чоннуң төрээн дылының чидери дүргедээр деп дыл эртемденнери санап турар.
Белорус, якут болгаш тыва дылдарны чиде берип болур дылдарның санынче Каттышкан Нациялар Организациязының өөредилге, эртем болгаш культура талазы-биле тускай организациязы ЮНЕСКО 2009 чылда киирген дугайында медээ делегейниң интернет четкизинде тараан. Чиде берип болур дылдар дээрге төрээн дылынга ажы-төлдүң хөй кезии чугаалажып турар, ынчалза-даа ону өөрениринге кызыгаарлаашкынныг чүүлдер бар дылдар-дыр. Чижээлээрге, төрээн дылды школага өөренириниң шактарын кызырганы дээш оон-даа өске.
Адыгей, бурят, хакас дээш элээн хөй дылдар чидериниң айыылы бар дылдарга хамааржыр апарган. Чидериниң айыылы бар дылдар дээрге өг-бүлелерниң ажы-төлү төрээн дылынга чугаалашпас апарган, чүгле улуг назы-харлыг кижилер чугаалажыр дылдар-дыр.
Тыва дыл кырынга номнар, солуннар парлаттынып, радио-телевидениеге тыва чугаа дыңналып, тыва ырлар чаңгыланып, шиилерни театрларда тыва дылда көргүзүп турар-даа болза, өг-бүлелерге ажы-төлдүң тыва дылга шоолуг чугаалашпастааны дээш төрээн дылывыстың чиде бээриниң баштайгы им-демдектери тыва кижи бүрүзүн кичээндирер ужурлуг.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Чуруктарны интернетен алган.